Цыганкоў

The Вайна

За савецкім часам, калі людзі казалі слова “вайна”, усім было зразумела, пра якую вайну ідзе размова. Ня трэба было тлумачыць. “Ён нарадзіўся яшчэ да вайны”, “першыя гады пасьля вайны была вялікая злачыннасьць”, “гэта было гадоў праз 10 пасьля вайны”. Усе разумелі, што размова ідзе пра Другую сусьветную вайну, якую тады называлі Вялікай Айчыннай. Але гэта толькі на сходах, “афіцыйна”.

У звычайнай гаворцы ніхто яе высокапарна не называў, казалі проста – “вайна”. The Vajna. Слова “вайна”, ужываная менавіта так, без тлумачэньняў, аўтаматычна прадугледжвала, што мы гаворым пра тую самую.

Гэта не зьмяніла ані афганская вайна СССР, ані чачэнская вайна ў Расеі, якую беларусы таксама інфармацыйна даволі блізка перажывалі і абмяркоўвалі. Паводле маіх назіраньняў (якія не абавязкова ўсеахопныя), гэта не зьмянілася ў Беларусі нават і ў 21-м стагоддзі. Ужываючы без тлумачэньня слова “вайна” -- людзі па-ранейшаму казалі менавіта пра Другую сусьветную.

І гэта зьмянілася 1000 дзён таму, калі пачалася (шырокамаштабная) расейска-украінская вайна. Цяпер, калі я камусьці (у нашым асяроддзі) кажу “гэта было яшчэ да вайны”, то мы разумеем, што я гавару пра падзеі да лютага 2022 года. Я кажу – “на фоне вайны”, “у выніку вайны”, “пасьля вайны” – і мне ня трэба дадаваць “расейска-украінскай”. Бо ўсе разумеюць, пра якую вайну ідзе размова.

Але гэта, паўтаруся, наша палітычна-журналісцкае асяроддзі. І мне цікава, наколькі гэта супадае з рэакцыяй большасьці беларусаў. Вобразна кажучы, калі б нехта зладзіў (зразумела, што гэта немагчыма) на вуліцах Менску апытаньне са словамі “Што вы думаеце пра вайну?” – колькі б чалавек адразу зрэагавалі менавіта пра гэтую вайну? Ці ўвайшла цяперашняя вайна (у якой беларусы ўсё ж непасрэдна не ўдзельнічаюць) у мову гэтак сама як і Другая Сусьветная – з улікам таго, што само слова "вайна" цяпер у Беларусі ўслых небясьпечна прамаўляць?

Дэмакраты не прыйшлі на выбары

Зараз традыцыйна (бо я раблю гэта кожныя 4 гады) аналіз некаторых найбольш прыкметных і ў пэўным сэнсе сенсацыйных дэмаграфічных зьяваў падчас галасаваньня ў ЗША.

Першае, найбольш яркае. "Моладзь за Трампа!")) Гэта, вядома, зусім ня так, бо сярод моладзі Трамп набраў 43, а Харыс 54 працэнты. Але! У параўнаньні з 2020-м колькасьць маладых мужчын (18-29), якія галасавалі за Трампа, вырасла на 15 працэнтаў і склала зараз 56 працэнтаў. Нават сярод маладых жанчын гэтага ўзросту "мізагіністычны і таксічны" Трамп дадаў 8 працэнтаў і ў выніку набраў 40

Сярод чорных "расіст" Трамп дадаў 8 працэнтаў, сярод лацінас 7, азіатаў 4. І можна канстатаваць правал "палітыкі ідэнтычнасьці" -- маўляў, возьмем чорна-азіяцкую жанчыну і ўсе чорныя, азіаты і жанчыны за яе прагаласуюць. Не. Людзі прагаласуюць за таго, хто нешта з сябе ўяўляе -- напрыклад, двойчы даволі пераканаўча галасавалі за Абаму.

Ідзем далей. Па градацыі ўзроўню даходаў Трамп набыў 4-6 працэнтаў ва усіх катэгорыях, акрамя, што паказальна, самых багатых, дзе ён страціў 2 працэнты. Так што багатыя (гадавы даход на хатнюю гаспадарку 100 тысяч і вышэй, гэта 30 працэнтаў выбарнікаў) 53 працэнты галасавалі за Камалу і 45 за Трампа, што не адпавядае даўнейшаму стэрэатыпу, што рэспубліканцы -- партыя для багацеяў.

Яшчэ з цікавага. З тых, хто прыйшоў на выбары першы раз у жыцьці (такіх было ажно 8 працэнтаў з усіх, хто прагаласаваў) 56 працэнтаў за Трампа. З тых, хто вырашыў, каму аддаць свой голас, толькі ў апошні тыдзень (7 працэнтаў ад усіх выбарнікаў) -- 51 за Трампа і 42 за Харыс.

Так што бачым, што шмат чаго вырашылася ў апошнія дні. То бок (гэта ўжо мая інтэрпрэтацыя) людзі пачулі, як СМІ называюць Трампа фашыстам, а ягоны мітынг у Нью-Ёрку нацысцкім -- гэта актыўна пашырылася менавіта апошнія дні перад выбарамі -- і папёрлі за яго галасаваць)

А электарат Дэмакратаў проста не прыйшоў на выбары. Вось і ўвесь сакрэт. Так што ўсё вышэйсказанае я мог не пісаць) У 2020 м Байден атрымаў 81 мільён, а Харыс зараз -- 69 млн. Трамп зараз набраў прыблізна тыя самыя 74 млн, што і ў 2020-м. І перамог з розьніцай 5 мільёнаў.

Пра перамогу Трампа

Дазволю сабе некалькі небанальных (па магчымасьці) думак.

1. Тое, што Трамп (як выглядае на цяперашні момант) выйграў і popular vote, то бок набраў больш галасоў у цэлым па краіне -- гэта ўражвае. Нагадаю, у 2016-м, калі ён стаў прэзідэнтам, Хілары Клінтан набрала на некалькі мільёнаў больш. Так што рэспубліканскі кандыдат выйграў popular vote упершыню з 2004 года.

2. У многіх штатах і ў цэлым па ЗША фіксуецца рэкордная падтрымка Трампа з боку лацінас. Іх, як шчырых каталікоў, відавочна раздражняла "прагрэсісцкая" павестачка Дэмакратаў. Напрыклад, Фларыда, дзе ўсё больш кубінцаў, калісьці была хісткім штатам, цяпер чыста рэспубліканскі. Дык узьнікае пытаньне -- а ці трэба Трампу змагацца супраць мігрантаў?) Бо большасьць зь іх з Лацінскай Амерыкі.

3.Забаўна будзе глядзець, як Маск (калі пагадзіцца на гэтую функцыю) пачне скарачаць дзяржаўны апарат. Калі ён купіў Твітэр, то скараціў на 75 працэнтаў супрацоўнікаў. Калі спыталі, "а так можна?" -- ён адказаў, што скарочаныя займаліся цэнзурай і таму ў новым Х болей яму не патрэбныя. Можна.

4.На дадзены момант найбольш узнёсла і грунтоўна Трампа з перамогай павіншаваў Зяленскі)

5. У вынікі апублікаванай эканамічнай праграмы рэспубліканцаў (яе добра аналізаваў інвестар з Лондану Мовчан, пачытайце ў яго) сусьветная цана на нафту зьнізіцца. Што будзе з Расеяй і яе агрэсіяй, калі нафта ўпадзе вясной да 50 даляраў (а менавіта гэта ўжо спрагназаваў Дэрыпаска) -- здагадайцеся самі.

6. Адразу пасьля замены Байдэна ў Камалы быў, паводле сацыялогіі, найлепшы рэйтынг. А потым ён пачаў падаць. Чаму? Бо яна пачала гаварыць. Даваць інтэрвію, выказваць свае погляды. Не, яна не гаварыла нейкія глупствы. Проста гэта вядомы эфэкт. Цябе ўсе любяць, пакуль ты маўчыш і ўсім усьміхаешся. Калі ты пачынаеш упершыню выказваць свае погляды, то кагосьці губляеш. (З Трампам гэта ўжо не працавала, бо ягоныя погляды даўно ўсім вядомы)

Шчыраваньні ў свой Дзень нараджэньня

Нядаўна адзін чалавек на працы, які ў прынцыпе ня тое каб вельмі добра са мной знаёмы (але працуючы над адной праграмай, мы вядома, абменьваемся рознымі гісторыямі, думкамі, выказваньнямі), прамовіў такую фразу -- «вось Віталь, яўна хоча дажыць да ста гадоў»

Я задумаўся. Ці хачу я пражыць сто гадоў? У свой Дзень нараджэньня магу сказаць -- не ўпэўнены. Назіраючы за старымі людзьмі, за тым, як яны мяняліся, гублялі інтарэс да шмат якіх рэчаў, станавіліся празьмерна абыякавымі да таго, што раней ім было важна, і гэтак далей -- я прыйшоў да высновы, што менавіта колькасьць пражытых гадоў сама па сабе зусім не вабіць. Хочацца жыць нямала (цікава ж, што будзе гадоў праз 50) – але пры ўмове фізычнай і інтэлектуальнай якасьці гэтага жыцьця. Колькі -- не так важна, важна – як.

І я разумею, што «усе мы пад Богам ходзім», што ў любы момант можа здарыцца нешта непапраўнае, мне непадуладнае -- і абсалютна спакойна да гэтага стаўлюся. Але хапае рэчаў, на якія мы можам уплываць, хоць у нейкай ступені -- здароўе, цела, інтэлектуальны ўзровень, праца, зьнешнасьць, адносіны з людзьмі. І там, дзе мы маем шанец уплываць на сваё жыцьцё – хочацца зрабіць так, каб якасьць гэтага жыцьця максымальна залежала ад цябе самога.

Таму – так, я радуюся, калі незнаёмы цырульнік дае мне 36 гадоў)) Бо гэта не падарунак лёсу, а гэта мае намаганьні і пакуты: паўтары кілямэтра ў басэйне, гэта футбол і баскетбол, галадоўкі і разгрузачныя дні, (пераважна) здаровае харчаваньне і мінімум алькаголю. Я не на чым не заклініваюся, і нічога сабе канчаткова не забараняю, але я не буду штодня есьці чыпсы, заядаючы іх хот-догамі і сьнікерсамі. Плюс, апрыёры пазытыўнае стаўленьне да людзей, адсутнасьць злобы ці зайздрасьці – але не таму, што гэта карысна для здароўя), а таму, што мне так падабаецца.

Проста рэальна хочацца хоць на нешта ўплываць у сваім жыцьці! Калі я не магу ўплываць на палітыку, вайну, і нават месца свайго цяперашняга пражываньня.

Як кажуць, «Божанька, дай мне магчымасьць прыняць тое, што я не магу зьмяніць, мужнасьць – зьмяніць тое, што магу, і мудрасьць – адрозьніць адно ад другога».

Спадзяюся, я знайшоў гэта балянс.

Чалавек-скандал, чалавек-драма, чалавек-монаідэя.

Даўненька хацелася напісаць пра некаторыя тыпажы людзей, ад якіх варта трымацца далей.

Чалавек-скандал. Будзе пераконваць, што за нешта змагаецца, за нейкую прыдуманую “праўду” і “справядлівасьць”. На самой справе – нярэдка гэта проста звядзеньне асабістых рахункаў ці праява нематываванай нянавісьці да пэўных асобаў ці структураў. На самой справе -- гэта проста псіхічна няўстойлівыя людзі.. (нярэдка – з рэальным дыягназам).

Па шчырасьці, я доўгія гады па дабраце сваёй душэўнай (я сапраўды заўсёды веру ў лепшае) лічыў, што людзі-скандалы атрымліваюцца ў выніку складаных абставінаў нашага жыцьця, калі даводзіцца змагацца за посьпех, рэсурсы, увагу і гэтак далей. Маўляў, “у верблюда два горба, потому что жізнь борьба”. Але – не. З гадамі я пераканаўся, што для такіх людзей скандалы і срачы зьяўляюцца самамэтай, патрэбны як паветра, як укол наркаману.

Вынік (тая самая “справядлівасьць”) іх не цікавіць, ім важны “сам працэс” – сваркі, плёткі, скандалы, барацьба. Калі іх накіруеш у рай – яны там знойдуць недахопы і пачнуць пісаць Богу скаргі на якасьць яблык.

Чалавек-драма. Такія людзі хочуць, каб усе ведалі, якія яны незаслужана недаацененыя і няшчасныя. Эгацэнтрызм і інфантылізм, самазацыкленасьць. Здаецца, галоўны сэнс іхняга жыцьця -- ствараць САБЕ праблемы ў жыцьці і потым з радасьцю пра гэта тройчы на дзень усім распавядаць. Такі чалавек будзе мець добрую працу – але акажацца, што начальнік коса глянуў, альбо калега нешта пакрытыкаваў, альбо проста гэтая фірма недастаткова ідэальная. Чалавек звальняецца, скандаліць, бразгае дзьвярыма. І так раз за разам, губляючы працоўную рэпутацыю і апускаючыся ўніз. Бо яму ў нястачы, праблемах і нядолі больш камфортна, чым у спакоі і дабрабыце. Можна ж сябе зноў публічна пашкадаваць, і папрасіць, каб пашкадавалі іншыя. Бінга!

Чалавек-монаідэя. Тут нібыта ўсё зразумела. Але варта ня мець ілюзіі, нібыта ўся справа ў няправільнай ідэі. Не. Ідэя можа цалкам сабе прымальнай. Справа ў мона-чалавеку, які любую неаднаазначную ідэю – лібералізм, нацыяналізм, фемінізм, рэлігія, дабрачыннасьць, веганства -- пераўтворыць у падзел людзей на правільных і не, у бізун пакараньня нязгодных, у працэдуру адфрэнда і “скасаваньня” (cancel).

Бо ўвесь навакольны сьвет, усе праявы жыцьця ацэньваюцца ім з гледзішча адпаведнасьці сваёй тэорыі. Нярэдка такія людзі пачынаюць лічыць, што іхняе монаідэйнае перакананьне, зацятасьць -- адзіна правільны шлях жыцьця, і ўсе вакол павінны стаць такімі, як яны. Вось тады такія людзі становяцца непрыемнымі ў зносінах і нават небясьпечнымі.

Расейская цяга да самаразбурэньня

Памятаю, у пачатку 90-х (напэўна, гэта быў 1993-ці, калі партыя Жырыноўскага перамагла на парламенцкіх выбарах у Расеі) папулярны гумарыст Генадзь Хазанаў распавёў пра сваю размову (здаецца, у цягніку) з адным звычайным простым мужыком, які акурат і сказаў, што галасаваў за Жырыноўскага. “Чаму?”- ў роспачы спытаў Хазанаў, якога на той момант ведаў кожны савецкі чалавек. -- “А хочу, чтобы конец света наступил», -- адказаў мужык.

Калі я чытаю некаторыя расейскія праваенныя тэлеграм-каналы, то ўзьнікае трывалае ўражаньне, што гэтыя людзі рэальна прагнуць канца сьвета. Я б іх апісаў двума словамі, якія найперш прыходзяць у галаву – «бешеные» і «живодёры». (І гэта не салдаты з фронту, гэта людзі ўзроўню, напрыклад, Мядзьведзева і Караганава, і так далей). Яны з захапленьнем, смакам апісваюць неабходнасьць ядзерных удараў, так самазабыўна падлічваюць колькасьць верагодных ахвяраў, так часта дзеляцца сваімі вільготнымі марамі пра бамбаваньне Варшавы, Берліна, Вашынгтону, паглынаньня пад вадой Брытаніі і гэтак далей.

Яны ведаюць пра магчымыя наступствы для Расеі і, адпаведна, для іх саміх. Але, як падаецца, іх гэта мала хваляюе. Ім хочацца канца сьвета.

Гэта не палітычнае, гэта псіхічнае, гэта танатас, інстынкт сьмерці.

На Захадзе гэты танатас таксама прысутнічае, але мае іншыя формы. Ён у наш час ужо скіраваны не навонку, а ўнутр. Выражаецца ў нянавісьці да усяго свайго – дзяржавы, нацыі, расы, гісторыі, культуры. У жаданьні дашчэнту разбурыць ўласную (даволі пасьпяховую) цывілізацыю. Без рэальнай прывабнай альтэрнатывы. Проста цяга да самаразбурэньня. Дарэчы, амаль не ўласьцівая азіятам – японцам, карэйцам, кітайцам.

Спадзяюся, аднак, што на Захадзе пакуль існуе здаровая большасьць, якая разумее, што грамадзтва трэба рэфармаваць, а не разбураць.

А ў Расеі цяга да самаразбурэньне адназначна стала дзяржаўнай палітыкай. Расея ў 1998-2013 эканамічна расла дзікімі тэмпамі, мела нармальныя адносіны з Захадам, ужо абганяла па ВУП на душу насельніцтва і даходах Польшчу і Партугалію.

Здавалася б, «живице и радуйтесь». Не, гэта не руская ідэя. Ім яўна бліжэй “и как один умрём в борьбе за это».

Культ ахвяры і пакутаў (працяг папярэдняга допіса)

Французы ў Другой сусьветнай ваявалі нашмат меней за беларусаў. Але яны – “пераможцы”, праводзяць ваенныя парады 8 траўня, пра калабарацыянізм амаль не ўзгадваюць, пераважна пра герояў Супраціву. А “мы” – аддалі перамогу лукашыстам, а самі занурыліся ў трагічны дыскурс, што беларусы сталі ахвярамі двух таталітарных сыстэмаў. Тым часам прапаганда тупа, без ніякай неадназначнасьці, паўтарае, што беларусы – пераможцы. І гэты тэзіс, як падаецца, знаходзіць падтрымку ў большасьці.

Бо людзі любяць пераможцаў. Людзі могуць шкадаваць прайграўшых, але не жадаюць да іх далучацца. Прайдзіце любыя курсы піяру, рэкламы, псіхалогіі, маркетынгу – вобраз пераможца абавязковы для прасоўваньня прадукту. А яшчэ лепей, калі наш герой пераадолеў усе перашкоды, зведаў шмат пакутаў – і дасягнуў посьпеху.

І чаму б гэтую простую выйгрышную схему не выкарыстоўваць пры канструяваньні нашай “уяўленьнай супольнасьці”, ідэнтычнасьці нашай нацыі?

Культ ахвяры і пакутаў

Я нядаўна я з некім зьдзіўленьнем -- ад таго, што, здаецца, ніхто пра гэта раней не напісаў – узгадаў галоўныя тэмы Адраджэньня канца 1980-х. Калі задумацца, то дзьве базавыя ідэі, зь якіх яно пачалося і на якіх доўгі час грунтавалася – гэта Курапаты і Чарнобыль.

Ахвяры і пакуты.

Дарэчы, наконт самога панятку “Адраджэньне”. У канцы 1980-х выходзіла шмат самвыдавецкіх лісткоў, дзе іх аўтары сьцябаліся (ужо тады) і з апазыцыі. Дык, памятаю, у адным зь іх Адраджэньне абыгрывалася як “А дражджэй нет”. “У ўкраінцаў Рух – значыць, трэба кудысьці рухацца, а ў нас?” – задаваўся пытаньнем ананімны аўтар. Запомнілася. А дарэчы, угадайце, як перакладаецца літоўскі Саюдзіс? Таксама -- “рух”.

І я разумею, што ў слова “Адраджэньне” можна наўкладаць шмат містычнага і глыбокага, але ягонае слоўнікавае значэньне, якое ўспрымае любы чалавек, наступнае: 1.Аднаўленне, уздым пасля перыяду заняпаду, разбурэння, з’яўленне зноў. 2.Аднаўленне, адбудова чаго-н. знішчанага, разбуранага. То бок – аднаўленьне таго добрага, што калісьці было. Вяртаньне да чагосьці сьветлага і чыстага. То бок – рух назад?

Цалкам натуральна, што ў канцы 19-га стагоддзя, часе зьяўленьня сучаснай беларускай нацыі, нацыянальнае спалучалася з сацыяльнай барацьбой. Тагачасны нацыянальны рух, як амаль ва ўсёй Усходнай Эўропе, быў рухам нізоў, тых, “кто был нічем”. “Песьні Жальбы”, “Народ, Беларускі Народ! Ты — цёмны, сьляпы, быццам крот” – і гэтак далей, надта шмат класічных цытатаў. Прыгнечаныя, занядбалыя, бяспраўныя. Але наўрад ці класікі маглі ўявіць, што іхняя канцэпцыя, накіраваная ў той час на малаадукаваных сялян, перажывае эпоху і праз дзясяткі гадоў будзе прэзентавацца як арыентыр адукаваным урбанізаваным беларусам канца 20-га стагоддзя.

Я тут не адкрываю Амерыку, бо дыскусіі пра гэта ішлі ў пачатку 90-х, калі, напрыклад, Сяргей Дубавец пісаў тэкст “Ідэя мёртвага дому”, дзе усталёўваў, што “беларушчына -- гэта творчасьць”, “сёньня самая iдэя вяртаньня -- гэта прафанацыя”. Я не кажу пра Валянціна Акудовіча – якога, разам з Дубаўцом, назвалі рэнегатамі (адступнікамі). Дыскусія пра назву на пэўны момант заглохла, і я бачу, як зараз Адраджэньне зноў зьяўляецца арыентырам для новага пакаленьня, праводзіцца канфэрэнцыі, пішуцца праграмы, ствараюцца камісіі..

Увогуле, трэба сказаць, што ў расчэсваньні раны ахвярнасьці беларусы зусім не ўнікальныя, асабліва ў сучасным сьвеце, дзе квітнее культ віктымнасьці. Кожная група ці маладая нацыя, якая была (ці адчувала сябе) прыгнечанай большасьцю альбо магутнымі суседзямі– так ці іначай у сваёй ідэалогіі спалучае два наратыва – ахвяры і героі. З аднаго боку, як мы пакутвалі і змагаліся, зь іншага – колькі мы дасягнулі і колькі перамог здабылі, колькі герояў далі ў самых розных сфэрах. Яўрэі, чорнаскурыя, геі, украінцы, прыбалты, палякі (бяру самыя вядомыя альбо блізкія нам прыклады) – усе так ці іначай спалучаюць наратывы “ахвяраў” і “герояў”, “пакутаў” і “дасягненьняў”.

Аднак пытаньне ў прапорцыях і своечасовасьці. Мне падаецца, што чым больш здаровае грамадзтва (група), тым больш яна адыходзіць ад услаўленьня пакутаў і пераходзіць да ўслаўленьня “дасягненьняў” і “будучыні”.

А беларусы, як падаецца, зацыкліліся на бедах і ахвярах, мы расчэсваем гэтую віктымнасьць – пры тым, без надзеі на нейкія выгоды (бо ў сучасным сьвеце культ віктымнасьці – гэта інструмэнт для дасягненьня маральнай, сацыяльнай, а часам і матэрыяльнай падтрымкі. Напрыклад, калі афраамэрыканцы расчэсваюць пакуты расізма, то яны, сярод іншага, маюць цалкам матэрыяльную мэту атрымаць кампенсацыі ад дзяржавы “за стагоддзі рабства”)

Заўважу, што гістарычныя факты тут, па вялікім рахунку, не пры чым, мы самі выбіраем, “шклянка напалову пустая ці поўная”. Факты можна заўсёды знайсьці і на ахвярную і на геройскую ідэю, у гісторыі кожнага народу і групы можна знайсьці і “пакуты” і “славу”. Справа ў сьвядомым выбары. Справа ў тым, на што вы робіце націск, што вы ўносіце ў падручнікі, а што ігнаруеце. На чым вы будуеце ідэнтычнасьць сваёй нацыі альбо групы.