Цыганкоў

Сацыялізм, капіталізм, мерытакратыя (працяг мінулага допіса)
Напрыклад, возьмем двух футбалістаў. Яны аднолькава трацяць час на сваю прафэсію, дзьве трэніроўка ў дзень, два матча ў тыдзень, не п’юць, не кураць, вядуць здаровы лад жыцьця. Але адзін зь іх – Ліонель Мэсі, а другі гуляе ў першай лізе беларускага чэмпіянату “за пяцьсот”. Справядліва?
Ці нейкі мастак намазюкаў пару палосак, і прадаў гэтую карціну за мільён. А іншы мастак, які малюе і прадае бярозкі, за ўсё жыцьцё столькі не заробіць. Справядліва?

І што вы прычапіліся да мільярдэраў? Вазьміце любую сфэру, законы свабоднага грамадзтва прыблізна паўсюль аднолькавыя. У баскетбол гуляюць мільёны, але толькі 500 чалавек з усяго сьвету трапляюць у НБА і зарабляюць у тысячы разоў больш за іншых баскетбалістаў. Сярод творчых прафэсіяў -- пісьменьнікаў, мастакоў, музыкантаў --– 3-5, максымум 10 працэнтаў маюць посьпех і здымаюць вяршкі, а астатнія 90 працэнтаў “влачат жалкое существование», нават зарабіць на сярэдняе жыцьцё ня могуць сваёй творчасьцю. Адна Тайлар Свіфт зарабляе больш чым усе музыкі Беларусі і яшчэ дзясятка краінаў, разам узятыя.

Гэта прырода свабоднага грамадзтва, бо людзі нараджаюцца (і становяцца цягам жыцьця) няроўнымі ў сваіх здольнасьцях, амбіцыях, талентах, працавітасьці.
І калі вы лічыце, што гэта несправядліва, то адзіны спосаб пакончыць з гэтым – пабудаваць нейкую форму СССР і ГУЛАГа. Аднак і там будуць людзі, якія наверсе -- наглядчыкі і начальнікі, якія трапляюць туды зусім не ў выніку свабоднай канкурэнцыі.

Капіталізм, сацыялізм, мерытакратыя

У апошніх абмеркаваньнях амэрыканскіх падзеяў зашмат гістэрыі і ляманту (як без гэтага), але трапляюцца і рацыянальныя развагі. Напрыклад, заяўляецца, што новая амэрыканская палітычная рэальнасьць можа разьвівацца ў крайнюю форму мерытакратыі.

Мерытакратыя – гэта ўлада вартых, улада адпаведна заслугам. Сьцьвярджаецца, што ў “Трампаўскай Амэрыцы” гэты прынцып можа быць даведзены да крайнасьці, да свайго кшталту сучаснай разнавіднасьці фашызму, калі тыя, хто наверсе і апынуліся там сапраўды дзякуючы сваім заслугам, а не прыналежнасьці да класу, нацыі, ці роду – будуць ігнараваць інтарэсы тых, хто корпаецца ўнізе.

Што ж, маю некалькі разважаньняў «вакол» гэтай тэмы, і асабліва пра “сацыяльную справядлівасьць”.

1.“Нехта заўсёды ўверсе, нехта ўнізе” -- як сказана ў злавесным фільме “Платформа” (рэкамендую). Для тых, хто ўнізе, заўсёды ёсьць два варыянты паводзінаў. Альбо 1.імкнуцца наверх альбо 2.нічога не рабіць, заставацца “унізе”, шкадаваць сябе, праклінаць лёс, абставіны і ненавідзець тых, хто “уверсе”.
Многія з тых, у якіх не надта атрымалася альбо яны не надта і намагаліся – безумоўна, знойдуць прычыны, чаму яны не наверсе. Зьнешнія абставіны (вядомы мэм -- “гэта таму, што я чорны?”), хітрасьць і пранырлівасьць тых, хто апынуўся наверсе, уласныя «высокія маральныя прынцыпы, якія не дазволілі», “не надта і хацелася” і гэтак далей.

Памятаеце, як у «Майстар і Маргарыта» паэт Рюхин глядзеў на помнік Пушкіна? Но что он сделал? Я не понимаю... Что-нибудь особенное есть в этих словах: «Буря мглою...»? Не понимаю!.. Повезло, повезло! — вдруг ядовито заключил Рюхин.

Пры гэтым, як мне падаецца, ніякі ўзровень сацыяльнай абароны ня зьменіць нянавісьць да багатых і пасьпяховых. Зараз абмяркоўваецца без-умоўны даход, калі людзі будуць атрымліваць дастатковыя для жыцьця грошы ні за што, толькі за тое, што яны нарадзіліся ў багатай краіне. Думаеце, яны будуць удзячныя ўладам і лёсу? Не. Яны будуць абурацца, чаму я маю толькі 2 тысячы эўра ў месяц, а Цукерберг 200 мільярдаў!

2. Гісторыя і эканоміка прыводзіць да высновы, што ідэя роўнасьці і сацыяльнай справядлівасьці ўступае ў відавочную супярэчнасьць з ідэяй росту і разьвіцьця краіны. Калі ўтрыраваць, то гэта даволі выразны выбар – альбо туды альбо сюды, пасярэдзіне ня вельмі атрымліваецца.
Ад ВУП да даходаў насельніцтва, тэндэнцыя відавочная – ЗША і, дапусьцім, Усходняя Азія эканамічна разьвіваюцца нашмат хутчэй за Эўропу. Дарэчы будзе ўзгадаць і факт, які многімі забываецца – і ў наш час штогод тысячы і дзясяткі тысячаў ня толькі італьянцаў ці палякаў, але немцаў, англічан і шведаў эмігрыруюць назаўжды з мілай Эўропы ў ЗША. Зваротнага руху не назіраецца. Калі ж казаць пра інавацыі і тэхналогіі, то Эўропа і блізка не стаяла, яны даўно нічога вялікага інавацыйнага не ствараюць, ні Facebook, ні Google, ні Starlink. 2000 год. Доля эўрапейскіх кампаній у рыначнай капіталізацыі міжнароднага топ-100 фірм у раёне 40%. 2024 год. Доля эўрапейскіх кампаній у рыначнай капіталізацыі міжнароднага топ-100 фірм у раёне 10%.

Затое ў Эўропе ў большасьці грамадзян ёсьць добрая мэдычная страхоўка і працоўныя гарантыі. Чаго няма ў ЗША. Так што, паўтаруся, гэта справа выбару народу і палітычных эліт – альбо вы, умоўна, добры пансіянат для пэнсіянэраў (Эўропа, асабліва Заходняя) альбо вы маеце амбіцыі расьці і разьвівацца.

3. Ідэя сацыялізму, роўнасьці вечная і неўміручая, яна нікуды не падзенецца. І не таму, што яна правільная, а таму, што гэта мара для таго чалавека, які хоча “ўзяць усё і падзяліць”.

Я вялікі і зацяты прыхільнік справядлівасьці. Для мяне справядліва, калі чалавек, які больш працуе, больш таленавіты, больш пасьпяховы, павінен і атрымліваць больш. Незалежна ад патрачанага часу, а залежна ад вынікаў працы. (працяг ніжэй)

Падставіць другую шчаку?

Мне здаецца, што я (магчыма, па-свойму) усё ж разумею хрысьціянскую метафару наконт "падставіць другую шчаку".

На самой справе, гэта мудры і глыбока абгрунтаваны, у нейкім сэнсе нават рацыянальны псіхалагічны ход. Цябе б'юць па адной шчацэ, але ты не адбіваешся, а падстаўляеш другую, і тым самым якбы гаворыш агрэсару – "паглядзі, што ты нарабіў, няўжо табе ня сорамна. Я табе не супраціўляюся, я не хачу памнажаць зло, адказваючы на зло. Я даю табе магчымасьць супакоіцца, астыць і ўсьвядоміць, як кепска ты паступіў. І папрасіць прабачэньня”

І гэта павінна працаваць. І гэта (часам) працуе. Але – пры ўмове, што той, другі, крыўдзіцель, мае такую ж самую сыстэму каардынат, тыя самыя каштоўнасьці. Ён аступіўся, сарваўся, пагарачыўся – зразумеў гэта і прынёс прабачэньне. Дробны эпізод не перарос у канфлікт і вайну. Ён зразумеў сваю памылку і будзе імкнуцца больш так не рабіць.

Але калі гэты чалавек сьвядома ўдарыў цябе другі раз, то гэта азначае, што ён мае іншыя прынцыпы і каштоўнасьці. Можа, для яго гвалт самамэта і асалода. Можа ён проста псіхічна не ўстойлівы, ці з тых 2 працэнтаў папуляцыі, якія маюць садысцкія схільнасьці. Таму выбару ў цябе не застаецца – ты ж ня можаш ператварыцца ў баксёрскую грушу. Таму бей яму назад у два разы мацней.

Праблема і ў тым, што часам «нападнікі» блытаюць ветлівасьць і добразычлівасьць з няздольнасьцю адказаць.

Памятаю, неяк на баскетболе ў нашу кампанію прыйшоў малады, і як мне адразу падалося, даволі хамаваты хлопец. Недзе праз некалькі гульняў, убачыўшы, што я (у адрозьненьні ад іншых гульцоў) паводжу сябе спакойна, не крычу, не мацюкаюся – ён, відаць, зрабіў памылковыя высновы. У некалькіх момантах ён безпрычынна прайшоўся па мне локцікам, сытуацыя гэтага ніяк не патрабавала. Я кажу – “Ты чаго? Другі раз ужо жорстка, не па правілах граеш. Мы тут так не робім, мякка гуляем. Я ж нават не перашкаджаў табе забіваць”. Ён такі ціпа --“адвалі”. Ок. Праз нейкі момант я ў абароне, ён хутка бяжыць на мяне, я прымаю яго плечыкам, трошкі дапамагаю рукамі – і ён вылятае метры на тры за межы пляцоўкі. Ён нейкі час ляжаў разгублена на падлозе, вырачыўшы вочы, потым нешта сказаў некультурнае ў мой адрас. Я (ну да, я завёўся) кінуўся на яго – і мяне схапілі, стрымалі іншыя гульцы. Я адразу патлумачыў, што гэта быў адказ на тыя нахабныя фалы.

Наступныя месяцы ён на мне больш ніколі жорстка не фаліў, увогуле імкнуўся мяне абыходзіць на пляцоўцы)

На маю думку, “падстаўляць шчаку” можна максімум адзін раз, каб пераканацца, што працуе той механізм “усьведамленьня” і пакаяньня, які я апісаў вышэй. Але калі механізм не працуе – трэба ваяваць. Калі нейкі чалавек ці дзяржава паўтарае напад, і агрэсар застаецца без пакараньня, то губляецца магчымасьць перашкодзіць яму гэтак рабіць у будучым і адпаведна пашыраецца зло ў сьвеце.

Сірыйскі і беларускі варыянт

З захапленьнем назіраю, як сірыйскія паслы, чыноўнікі праклінаюць дыктатарскі рэжым Асада.

Уяўляю сабе, як гэта будуць рабіць нашы цяперашнія чыноўнікі пасьля сыходу (у той ці іншай форме) Лукашэнкі.

Як будуць даказваць, што працавалі не на рэжым, а на краіну, распавядаць, як ім было цяжка змагацца з іншымі, нашмат горшымі, пералічваць, колькі добрага, і не заўсёды заўважнага, яны зрабілі дзеля Беларусі.

І як яны на самой справе ўсімі сваімі дзеяньнямі набліжалі гэты момант

The Вайна

За савецкім часам, калі людзі казалі слова “вайна”, усім было зразумела, пра якую вайну ідзе размова. Ня трэба было тлумачыць. “Ён нарадзіўся яшчэ да вайны”, “першыя гады пасьля вайны была вялікая злачыннасьць”, “гэта было гадоў праз 10 пасьля вайны”. Усе разумелі, што размова ідзе пра Другую сусьветную вайну, якую тады называлі Вялікай Айчыннай. Але гэта толькі на сходах, “афіцыйна”.

У звычайнай гаворцы ніхто яе высокапарна не называў, казалі проста – “вайна”. The Vajna. Слова “вайна”, ужываная менавіта так, без тлумачэньняў, аўтаматычна прадугледжвала, што мы гаворым пра тую самую.

Гэта не зьмяніла ані афганская вайна СССР, ані чачэнская вайна ў Расеі, якую беларусы таксама інфармацыйна даволі блізка перажывалі і абмяркоўвалі. Паводле маіх назіраньняў (якія не абавязкова ўсеахопныя), гэта не зьмянілася ў Беларусі нават і ў 21-м стагоддзі. Ужываючы без тлумачэньня слова “вайна” -- людзі па-ранейшаму казалі менавіта пра Другую сусьветную.

І гэта зьмянілася 1000 дзён таму, калі пачалася (шырокамаштабная) расейска-украінская вайна. Цяпер, калі я камусьці (у нашым асяроддзі) кажу “гэта было яшчэ да вайны”, то мы разумеем, што я гавару пра падзеі да лютага 2022 года. Я кажу – “на фоне вайны”, “у выніку вайны”, “пасьля вайны” – і мне ня трэба дадаваць “расейска-украінскай”. Бо ўсе разумеюць, пра якую вайну ідзе размова.

Але гэта, паўтаруся, наша палітычна-журналісцкае асяроддзі. І мне цікава, наколькі гэта супадае з рэакцыяй большасьці беларусаў. Вобразна кажучы, калі б нехта зладзіў (зразумела, што гэта немагчыма) на вуліцах Менску апытаньне са словамі “Што вы думаеце пра вайну?” – колькі б чалавек адразу зрэагавалі менавіта пра гэтую вайну? Ці ўвайшла цяперашняя вайна (у якой беларусы ўсё ж непасрэдна не ўдзельнічаюць) у мову гэтак сама як і Другая Сусьветная – з улікам таго, што само слова "вайна" цяпер у Беларусі ўслых небясьпечна прамаўляць?

Дэмакраты не прыйшлі на выбары

Зараз традыцыйна (бо я раблю гэта кожныя 4 гады) аналіз некаторых найбольш прыкметных і ў пэўным сэнсе сенсацыйных дэмаграфічных зьяваў падчас галасаваньня ў ЗША.

Першае, найбольш яркае. "Моладзь за Трампа!")) Гэта, вядома, зусім ня так, бо сярод моладзі Трамп набраў 43, а Харыс 54 працэнты. Але! У параўнаньні з 2020-м колькасьць маладых мужчын (18-29), якія галасавалі за Трампа, вырасла на 15 працэнтаў і склала зараз 56 працэнтаў. Нават сярод маладых жанчын гэтага ўзросту "мізагіністычны і таксічны" Трамп дадаў 8 працэнтаў і ў выніку набраў 40

Сярод чорных "расіст" Трамп дадаў 8 працэнтаў, сярод лацінас 7, азіатаў 4. І можна канстатаваць правал "палітыкі ідэнтычнасьці" -- маўляў, возьмем чорна-азіяцкую жанчыну і ўсе чорныя, азіаты і жанчыны за яе прагаласуюць. Не. Людзі прагаласуюць за таго, хто нешта з сябе ўяўляе -- напрыклад, двойчы даволі пераканаўча галасавалі за Абаму.

Ідзем далей. Па градацыі ўзроўню даходаў Трамп набыў 4-6 працэнтаў ва усіх катэгорыях, акрамя, што паказальна, самых багатых, дзе ён страціў 2 працэнты. Так што багатыя (гадавы даход на хатнюю гаспадарку 100 тысяч і вышэй, гэта 30 працэнтаў выбарнікаў) 53 працэнты галасавалі за Камалу і 45 за Трампа, што не адпавядае даўнейшаму стэрэатыпу, што рэспубліканцы -- партыя для багацеяў.

Яшчэ з цікавага. З тых, хто прыйшоў на выбары першы раз у жыцьці (такіх было ажно 8 працэнтаў з усіх, хто прагаласаваў) 56 працэнтаў за Трампа. З тых, хто вырашыў, каму аддаць свой голас, толькі ў апошні тыдзень (7 працэнтаў ад усіх выбарнікаў) -- 51 за Трампа і 42 за Харыс.

Так што бачым, што шмат чаго вырашылася ў апошнія дні. То бок (гэта ўжо мая інтэрпрэтацыя) людзі пачулі, як СМІ называюць Трампа фашыстам, а ягоны мітынг у Нью-Ёрку нацысцкім -- гэта актыўна пашырылася менавіта апошнія дні перад выбарамі -- і папёрлі за яго галасаваць)

А электарат Дэмакратаў проста не прыйшоў на выбары. Вось і ўвесь сакрэт. Так што ўсё вышэйсказанае я мог не пісаць) У 2020 м Байден атрымаў 81 мільён, а Харыс зараз -- 69 млн. Трамп зараз набраў прыблізна тыя самыя 74 млн, што і ў 2020-м. І перамог з розьніцай 5 мільёнаў.

Пра перамогу Трампа

Дазволю сабе некалькі небанальных (па магчымасьці) думак.

1. Тое, што Трамп (як выглядае на цяперашні момант) выйграў і popular vote, то бок набраў больш галасоў у цэлым па краіне -- гэта ўражвае. Нагадаю, у 2016-м, калі ён стаў прэзідэнтам, Хілары Клінтан набрала на некалькі мільёнаў больш. Так што рэспубліканскі кандыдат выйграў popular vote упершыню з 2004 года.

2. У многіх штатах і ў цэлым па ЗША фіксуецца рэкордная падтрымка Трампа з боку лацінас. Іх, як шчырых каталікоў, відавочна раздражняла "прагрэсісцкая" павестачка Дэмакратаў. Напрыклад, Фларыда, дзе ўсё больш кубінцаў, калісьці была хісткім штатам, цяпер чыста рэспубліканскі. Дык узьнікае пытаньне -- а ці трэба Трампу змагацца супраць мігрантаў?) Бо большасьць зь іх з Лацінскай Амерыкі.

3.Забаўна будзе глядзець, як Маск (калі пагадзіцца на гэтую функцыю) пачне скарачаць дзяржаўны апарат. Калі ён купіў Твітэр, то скараціў на 75 працэнтаў супрацоўнікаў. Калі спыталі, "а так можна?" -- ён адказаў, што скарочаныя займаліся цэнзурай і таму ў новым Х болей яму не патрэбныя. Можна.

4.На дадзены момант найбольш узнёсла і грунтоўна Трампа з перамогай павіншаваў Зяленскі)

5. У вынікі апублікаванай эканамічнай праграмы рэспубліканцаў (яе добра аналізаваў інвестар з Лондану Мовчан, пачытайце ў яго) сусьветная цана на нафту зьнізіцца. Што будзе з Расеяй і яе агрэсіяй, калі нафта ўпадзе вясной да 50 даляраў (а менавіта гэта ўжо спрагназаваў Дэрыпаска) -- здагадайцеся самі.

6. Адразу пасьля замены Байдэна ў Камалы быў, паводле сацыялогіі, найлепшы рэйтынг. А потым ён пачаў падаць. Чаму? Бо яна пачала гаварыць. Даваць інтэрвію, выказваць свае погляды. Не, яна не гаварыла нейкія глупствы. Проста гэта вядомы эфэкт. Цябе ўсе любяць, пакуль ты маўчыш і ўсім усьміхаешся. Калі ты пачынаеш упершыню выказваць свае погляды, то кагосьці губляеш. (З Трампам гэта ўжо не працавала, бо ягоныя погляды даўно ўсім вядомы)

Шчыраваньні ў свой Дзень нараджэньня

Нядаўна адзін чалавек на працы, які ў прынцыпе ня тое каб вельмі добра са мной знаёмы (але працуючы над адной праграмай, мы вядома, абменьваемся рознымі гісторыямі, думкамі, выказваньнямі), прамовіў такую фразу -- «вось Віталь, яўна хоча дажыць да ста гадоў»

Я задумаўся. Ці хачу я пражыць сто гадоў? У свой Дзень нараджэньня магу сказаць -- не ўпэўнены. Назіраючы за старымі людзьмі, за тым, як яны мяняліся, гублялі інтарэс да шмат якіх рэчаў, станавіліся празьмерна абыякавымі да таго, што раней ім было важна, і гэтак далей -- я прыйшоў да высновы, што менавіта колькасьць пражытых гадоў сама па сабе зусім не вабіць. Хочацца жыць нямала (цікава ж, што будзе гадоў праз 50) – але пры ўмове фізычнай і інтэлектуальнай якасьці гэтага жыцьця. Колькі -- не так важна, важна – як.

І я разумею, што «усе мы пад Богам ходзім», што ў любы момант можа здарыцца нешта непапраўнае, мне непадуладнае -- і абсалютна спакойна да гэтага стаўлюся. Але хапае рэчаў, на якія мы можам уплываць, хоць у нейкай ступені -- здароўе, цела, інтэлектуальны ўзровень, праца, зьнешнасьць, адносіны з людзьмі. І там, дзе мы маем шанец уплываць на сваё жыцьцё – хочацца зрабіць так, каб якасьць гэтага жыцьця максымальна залежала ад цябе самога.

Таму – так, я радуюся, калі незнаёмы цырульнік дае мне 36 гадоў)) Бо гэта не падарунак лёсу, а гэта мае намаганьні і пакуты: паўтары кілямэтра ў басэйне, гэта футбол і баскетбол, галадоўкі і разгрузачныя дні, (пераважна) здаровае харчаваньне і мінімум алькаголю. Я не на чым не заклініваюся, і нічога сабе канчаткова не забараняю, але я не буду штодня есьці чыпсы, заядаючы іх хот-догамі і сьнікерсамі. Плюс, апрыёры пазытыўнае стаўленьне да людзей, адсутнасьць злобы ці зайздрасьці – але не таму, што гэта карысна для здароўя), а таму, што мне так падабаецца.

Проста рэальна хочацца хоць на нешта ўплываць у сваім жыцьці! Калі я не магу ўплываць на палітыку, вайну, і нават месца свайго цяперашняга пражываньня.

Як кажуць, «Божанька, дай мне магчымасьць прыняць тое, што я не магу зьмяніць, мужнасьць – зьмяніць тое, што магу, і мудрасьць – адрозьніць адно ад другога».

Спадзяюся, я знайшоў гэта балянс.