Sceptic.club

Book | ІЛЮЗІЯ ВЕДАЎ. ЧАМУ МЫ НІКОЛІ НЯ ДУМАЕМ НА АДЗІНОЦЕ

У апошнім посце я пісаў пра ілюзію глыбіні ведаў. Зараз хачу парэкамендаваць кнігу па гэтай тэме: «Ілюзія ведаў. Чаму мы ніколі ня думаем на адзіноце».

Ніжэй некалькі фрагментаў з кнігі.

У нашых галовах захоўваецца адносна мала падрабязнай інфармацыі пра навакольны свет. У гэтым сэнсе людзі падобныя да пчол. Мы фактычна дазваляем сваёй групе думаць замест нас. Таму, паколькі нашыя веды змешваюцца з ведамі іншых людзей, нашыя перакананні і погляды таксама фармуюцца грамадствам. Гэта спараджае ілюзію глыбіні ведаў.

Сутнасць ілюзіі глыбіні ведаў у наступным: да таго, як чалавек паспрабуе нешта растлумачыць, яму здаецца, што ён дастаткова разумее прадмет, але пасля тлумачэння — ужо не.

Справа ў тым, што захоўванне ў памяці мноства падрабязнасцяў не з'яўляецца неабходным для забеспячэння эфектыўнасці дзеянняў. Як правіла, нам патрэбная толькі агульная карціна. Таму таго, здавалася б, крытычна малога аб'ёму асабістых ведаў аказваецца дастаткова для нармальнага звычайнага жыцця. Аднак у той жа час упэўненасць у выказаных меркаваннях часам не адпавядае іхняй абгрунтаванасці.

Ілюзія глыбіні ведаў (або тлумачэння) дазваляе людзям займаць значна больш моцныя пазіцыі, чым яны могуць абгрунтаваць.

Тлумачэнні на аснове прычынна-наступнасных сувязяў, магчыма, з'яўляюцца адзінай формай мыслення, якая дазваляе разбурыць ілюзію глыбокай абгрунтаванасці тлумачэнняў і ў нейкай ступені змяніць стаўленне людзей да праблемы. Але калі меркаванне людзей фармуецца на падставе сакральных каштоўнасцяў, то прычынна-наступнасныя сувязі ня маюць аніякага значэння.

Мы пакутуем ад ілюзіі ведаў яшчэ і таму, што блытаем вядомае спецыялістам з тым, што ведаем мы самі. Той факт, што мы можам атрымаць доступ да чужых ведаў, стварае ў нас адчуванне, што мы ўжо ведаем, пра што кажам...

Кніга цудоўная, настойліва рэкамендую (эх, калі б існаваў у прыродзе беларускі пераклад...).

Psychology | ІЛЮЗІЯ ГЛЫБІНІ РАЗУМЕННЯ

Тэматычны пост да Дня ведаў 🥸 Мы ўсе дарослыя людзі і ведаем шмат усякага рознага. Але ці сапраўды ведаем?

Даследаванні паказваюць, што мы ведаем менш, чым нам здаецца. Непрыемна прызнаваць, але гэта факт. Прычына ў ілюзорнасці часткі нашых ведаў.

Homo вельмі напружвае недахоп інфы, што выклікае дыскамфорт. Тады ён пачынае яе шукаць. Праблем няма, пакуль homo не сутыкаецца з адсутнасцю патрэбнай інфы ў прынцыпу. Або з адсутнасцю часу яе шукаць. Або з няўменнем гэта рабіць.

А яшчэ бывае, што наяўная інфа настолькі цешыць душу, што шукаць альтэрнатыву няма ніякага жадання. Такая сітуацыя спараджае ілюзію глыбіні разумення.

Як часта вы разважаеце пра тое, у чым не разбіраецеся?

Гэта важнае пытанне, але не спяшайцеся з адказам. Вярніцеся да яго пасля прачытання посту.

Насамрэч, мы ўсе часам пераацэньваем свае веды. У гэтым няма крыміналу, але ёсць два важныя моманты:
1. наколькі часта мы гэтак робім;
2. ці ўсведамляем мы, што такая сітуацыя магчымая.

Эканоміка, палітыка, работа імуннай сістэмы... вы абавязкова хоць раз у жыцці бралі ўдзел у размове на гэтыя тэмы. У рэшце рэшт, гэта частка нашага жыцця і мы павінны разбірацца ў іх. І нам здаецца, што разбіраемся. Але гэта не заўсёды так.

І гэта таксама нармальна, бо немагчыма разбірацца на 100% у тым, як працуюць складаныя сістэмы. Таму можна весці гаворку толькі пра ступень абазнанасці.

Судзіце самі, што можна сказаць пра сістэму, дзе сотні зменных, адна частка з якіх нам невядомая, а другая ня можа быць вядомай у прынцыпу? А гэта рыхтык нашыя ўлюбёныя тэмы пра палітыку і надвор'е.

Нават нескладаныя сістэмы, кшталту канструкцыі ровара або зліўнога бачка, паставяць многіх у тупік. Можаце праверыць сябе, намаляваўшы схему любой з гэтых прыладаў.

І што рабіць?

Ёсць цудоўны метад, каб даць рады ілюзіі глыбіні разумення:
паспрабуйце каму-небудзь патлумачыць тое, разуменне чаго вы хочаце ацаніць. Калі суразмоўцы няма — зрабіце гэта пісьмова (гэта яшчэ лепей і дазволіць захаваць твар).

Спроба патлумачыць вельмі добра паказвае сапраўдную ступень абазнанасці.

Зрабіце так:
1. Ацаніце сваё разуменне з'явы па 10-бальнай шкале на самым пачатку праверкі.
2. Патлумачце пісьмова ўяўнаму суразмоўцу, як гэтая з'ява ўстроена (без Google!).
3. Паўторна ацаніце сваё разуменне па 10-бальнай (цяпер можна гугліць).

Калі вы сумленна падышлі да тэсту, гатовы ставіць грошы, што вашая ацэнка сваіх ведаў стане ніжэй. Гэта нармальна. І важна. Гэта будзе вельмі карыснай праўдай пра вас.

Выяўленне ілюзіі глыбіні разумення дапаможа вам і ў дыскусіі, бо чалавек хутчэй прызнае сваю неправату, калі папрасіць яго патлумачыць сутнасць таго, што ён спрабуе давесці. Каб зразумець, наколькі чалавек абазнаны ў прадмеце, пра які вядзе гаворку, папрасіце яго патлумачыць, як гэта працуе.

Станіслаў Ежы Лец заўважыў: «Заўжды знойдуцца эскімосы, якія пачнуць вучыць папуасаў, як жыць у страшэннай спёцы». Я стараюся ня быць такім эскімосам 🙂

Science | «Мудрасць натоўпу»: ненавуковая лухта ці рэальны феномен?

Канцэпцыя «мудрасць натоўпу» — гэта ідэя, што рашэнні групы людзей могуць быць лепшымі за рашэнні асобна ўзятых экспертаў. Гучыць контрынтуітыўна, згодны. Але ёсць падставы разгледзець феномен уважлівей.

На мудрасць натоўпу любяць спасылацца прыхільнікі дэмакратычнага шляху развіцця. Маўляў вось, усё ўжо навукова даказана — усім на выбары і будзе вам шчасце. І сапраўды ж даказана. Але, як звычайна, ёсць нюанс.

Для таго каб натоўп праявіў мудрасць, неабходна датрымацца некалькі ўмоў:

1. Разнастайнасць меркаванняў: Кожны чалавек павінен мець асабістую інфармацыю, нават калі гэта толькі адвольная інтэрпрэтацыя вядомых фактаў.
2. Незалежнасць: Меркаванні людзей не павінны быць пад уплывам меркавання іншых членаў групы.
3. Дэцэнтралізацыя: Людзі могуць выкарыстоўваць любыя веды з уласнай сферы працы і жыцця.
4. Агрэгацыя: Павінен быць механізм для аб'яднання індывідуальных меркаванняў у адно калектыўнае рашэнне.
5. Давер: Кожны чалавек верыць у справядлівасць групы.

І вось яшчэ што: Джэймс Суравецкі (аўтар канцэпцыі) безумоўна малайчына, але ж ён толькі журналіст, не навуковец. А як часта журналісты радуюць нас навуковымі вынаходніцтвамі?

Але гэтым разам журналіст прапанаваў сапраўды годную тэму. Канцэпцыя «мудрасці натоўпу» была праверана і пацверджана ў розных даследаваннях і эксперыментах, вось некалькі прыкладаў:

1. Эксірымент Фрэнсіса Гальтана (таго самага, легендарнага).
2. Даследаванне «Groups of Diverse Problem Solvers Can Outperform Groups of High-Ability Problem Solvers».
3. Даследаванне «Scaling up fact-checking using the wisdom of crowds».

Акрамя таго падставы эфекту «мудрасці натоўпу» былі апісаныя яшчэ ў XVIII стагоддзі з дапамогай тэарэмы Кандарсэ (Condorcet Jury Theorem).

Окей. Але калі «мудрасць натоўпу» сапраўды мае вялікую прадказальную сілу, чаму гэтым метадам так рэдка карыстаюцца на практыцы?

Эфект «Мудрасці натоўпу» спрабуюць выкарыстоўваць у практычных мэтах. Вось прыклады:

1. Good Judgment Project
2. CrowdMed
3. Twitter mood predicts the stock market»

Але, нягледзячы на сваю прадказальную сілу і поспех асобных праектаў, існуе шэраг тэхнічных прычын, чаму метад «мудрасці натоўпу» рэдка выкарыстоўваецца на практыцы. Гэта:

1. Недавер і кансерватыўнасць
2. Праблемы з арганізацыяй і кіраваннем
3. Псіхалагічныя і сацыяльныя фактары
4. Абмежаванні ў ведах і досведзе
5. Юрыдычныя і этычныя абмежаванні

Усё выглядае так добра... А ці ёсць крытыка метаду «мудрасць натоўпу»?
Так, але гэта не абвяржэнні існавання эфекту як такога, а ўказанне на фактары, якія могуць зводзіць ягоную эфектыўнасць да нуля. Вось асноўныя з іх:

1. Праблема інфармацыйных каскадаў
2. Групавое мысленне
3. Якасць удзельнікаў
4. Праблемы са зборам і апрацоўкай дадзеных
5. Канфлікты інтарэсаў і маніпуляцыя
6. Непрыдатнасць для складаных або спецыялізаваных задач

Такім чынам, можна быць упэўненым, што «мудрасць натоўпу» сапраўды існуе. Але правільна арганізаваць натоўп і сабраць дадзеныя не заўсёды проста, а часам немагчыма.

Такім чынам, калі правільна арганізаваць працэс, «мудрасць натоўпу» сапраўды можа быць магутным інструментам прагназавання і прыняцця рашэнняў.

Акрамя таго, варта разумець, што «мудрасць натоўпу» гэта не пра бінарныя пазіцыі «так» або «не», гэты феномен мае градацыі. Чым больш якасна забяспечаныя ўмовы, тым вышэйшую мудрасць праяўляе натоўп.

Дэталі і пруфы ў ТЭКСЦЕ

Thoughts | Усеагульнае дэмакратычнае галасаванне — глупства?

Ёсць такая думка, што «ну, каго можа выбраць так званы народ, які нічога не разумее ні ў эканоміцы, ні ў адукацыі, ні нават у каналізацыйных камунікацыях? Гэта ж проста натоўп абывацеляў. І чым большы натоўп, тым дурнейшыя рашэнні ён прымае». Адпаведна, дэмакратыя гэта ражно і пустышка, бо абіраюць папросту самага харызматычнага, хто ўмее прыгожа наабяцаць і не пачырванець.

У такой пазіцыі сапраўды можна разгледзець рацыю. Здавальняючыся гэтай рацыяй, шмат хто пытанне для сябе закрывае з адчуванне, што спазнаў ісціну. Але калі капнуць пытанне глыбей, прыходзіш да зусім іншых высноў.

Па-першае, ёсць эфект «мудрасці натоўпу» (0, 1, 2, 3). Эфект у тым, што калектыўнае рашэнне можа быць лепшым за рашэнне асобнага эксперта. Безумоўна, эфект праяўляецца не пры любых умовах.

Па-другое, і гэта самае важнае, сэнс дэмакратычных выбараў не ў абранні самага кампетэнтнага, а ў наданні абранаму легітымнасці. Бо калі легітымнасць бясспрэчная — у грамадстве пануе палітычная згода, што і патрабуецца. А вось без легітымнасці пачынаюцца непрыемнасці і ўсялякая трасца.

Легітымнасць улады — вось сэнс выбараў. Таму нават аўтакраты ня могуць ад іх адмовіцца.

А кампетэнтнасць... Дык ёсць інстытуты і спецы ў іх, якія і робяць сваю справу. Задача прэзідэнта — бараніць канстытуцыю і гэтыя інстытуты, каб сістэма працавала.

І сапраўды, падумайце самі: калі б на выбарах стаяла задача абраць чалавека, які будзе кампетэнтны ва ўсіх пытаннях, якімі займаецца дзяржаўны апарат, ці не выглядае гэта як утопія? Ці можа існаваць такі чалавек у прынцыпу? Я лічу, што не.

Practice | Як незалежныя СМІ могуць супрацьстаяць дзяржаўнай прапагандзе з дапамогай бэкграунду?

Людзі чытаюць навіны ў перапынках між працай. Часу няма, сілаў таксама, то медыяспажыванне часта абмяжоўваецца аднымі загалоўкамі. Мала хто чытае матэрыял да канца, канцэнтруецца і ўзгадвае, што было раней. І гэта праблема.

Якасны навінасны матэрыял павінен утрымліваць бэкграўнд — важныя для разумення сітуацыі дэталі і факты (прыклад).

Здавалася б, гэтая дробязь важная для саміх журналістаў, навошта пра гэта думаць звычайнаму чытачу? Але праўда ў тым, што звычайных чытачоў ужо амаль не засталося. Мы ўсе хоць постам, хоць рэпостам сталі ўдзельнікамі медыйнага працэсу. Таму разуменне тонкасцяў журналісцкага майстэрства трэба кожнаму, як правы кіроўцы. Акрамя таго, ведаць, як мае выглядаць медыйны матэрыял, дапаможа надзейней ацаніць ягоную якасць.

Дык вось пра бэкграўнд: ён змяшчае навіну ў правільны кантэкст, тлумачыць сувязі з іншымі падзеямі і тым самым расстаўляе акцэнты. Гэта вялікая справа, я вам скажу.

Увогуле, якасны бэкграўнд — гэта яшчэ адзін спосаб супрацьстаяць прапагандзе. Бо тая ўсімі сіламі імкнецца выцясніць аўдыторыю з зоны правільнага кантэксту, у свет выдуманых ёй хімер. Дакладны бэкграўнд забяспечвае правільнае разуменне новых фактаў.

Напрыклад, «Спутник Беларусь» публікуе навіну. Сама навіна можа быць напісаная, без парушэнняў стандартаў журналістыкі. Але кантэкст, дададзены аўтарам, хутчэй за ўсё, будзе ўтрымліваць прарасійскую пазіцыю або прапагандысцкі парадак дня.

Такім простым спосабам ілжывы кантэкст становіцца часткай матрыцы разумення навакольнага свету.

Наяўнасць перадгісторыі ў канцы навіны не нашкодзіць чалавеку, які яе ведае, а чытач, які не ведае, зможа скласці ўласнае меркаванне на аснове поўнай інфармацыі.

Рэдактары незалежных СМІ павінны аналізаваць найбольш распаўсюджаныя тэмы, па якіх недастаткова інфармацыі, а таксама тэмы, над якімі асабліва старана працуе прапаганда, і ствараць для іх стандартны блок з бэкграўндам: некалькі абзацаў, якія заўсёды будуць суправаджаць навіны на гэтыя тэмы. Інакш абывацель з вялікай верагоднасцю будзе паддавацца прапагандзе з кожным днём усё больш.

Прырода чалавечага мыслення такая, што здольная прымаць за рэальнасць вельмі дзіўныя карціны. Мы можам жыць у абсалютным сюррэалізме, нават не ўсведамляючы таго. Гэты сюр малюе нам прапаганда. Але робіць яна гэта не з любові да мастацтва, а таму што стварыць несупярэчлівую карціну свету ня здольная па азначэнні.

На аснове тэксту Паўлюка Быкоўскага

• • •
Бонус
Калі вы кожны раз жахаецеся, чытаючы тэксты пра планы Пуціна захапіць краіны Балтыі або, напрыклад, Марс, у думках дадайце да навіны: «сіламі расійскай арміі, якая ўжо трэці месяц ня можа ўзяць горад Ваўчанск». Гэта адразу ставіць усё ў кантэкст. Вось яна — сіла бэкграўнду.
(крыніца)

Opinion | Як даведацца, ці не сволач вы

«А ці не сволач я?» — вы ніколі не задаваліся пра сябе такім пытаннем?) ЦІкавы інтэлектуальны квэст, скажу я вам. Як атрымаць станоўчы адказ, калі гэта праўда?

Ніхто не лічыць сябе дрэнным, нават серыйныя забойцы знаходзяць сабе апраўданні, якія дазваляюць ім, прынамсі ва ўласных вачах, выглядаць больш-менш годна.

Мы добра ацэньваем уласныя якасці, калі гэта нешта нейтральнае, то бок не выклікае эмоцый. Напрыклад, звычайна не будзе праблемай прызнаць сваю балбатлівасць або рассеянасць.

Але пытанне «ці не пыхлівая я сволач з завышанай самаацэнкай?» — вельмі ацэначнае і эмацыйна нагружанае, таму спараджае максімальную матывацыю дасягнуць пажаданага адказу: «Ну, канечне ж не!» Мы ўключаем рацыяналізатара і хутка падбіраем выгодныя аргументы.

Акрамя таго, свалачны характар ​​не так проста ацаніць — у нас папросту няма дастатковага разумення сутнасці свалачызму. Таму інтэрпрэтаваць доказы на сваю карысць будзе вельмі лёгка. Аднак частата ўжыванне слова «сволач» і тое, наколькі яно эмацыйна нагружана, сведчыць, што за ім хаваецца нешта вельмі важнае для нас.

Для чаго ўвогуле ўсе гэтыя інтэлектуальныя высілкі, калі можна проста лічыць сябе безумоўна добрым чалавекам? Нават не ведаю... можа, каб атрымаць шанец сапраўды ім быць.

Калі вам цікава, як я адказваў для сябе на пытанне «ці не сволач я?», тэкст ТУТ.

Thinking | Як метафары накіроўваюць мысленне

Метафара — добра знаёмы мастацкі прыём. Напрыклад, імунную сістэму часта параўноўваюць з войскам, якое абараняе арганізм ад «уварвання» патагенаў.

Як выявілася, метафара — гэта нешта большае, чым проста эфектны мастацкі прыём. Выбар канцэптуальных метафар істотна ўплывае на нашыя думкі і рашэнні.

У адным даследаванні двум групам удзельнікаў была прадстаўлена справаздача пра рост злачыннасці ў горадзе. Адна група атрымала справаздачу, якая пачыналася са слоў «Злачыннасць — гэта вірус, які спусташае горад», другая — справаздачу, што пачыналася са слоў «Злачыннасць — гэта звер, які спусташае горад».

То бок успрыманне з'явы «злачыннасць» абедзвюма групамі было наўмысна апасродкаванае дзвюма рознымі метафарамі — «як вірус» і «як звер».

Пасля ўдзельнікаў запыталі, якія захады яны зрабілі бы для вырашэння праблемы злачыннасці.

Тая група, што думала пра злачыннасць як пра звера, значна часцей рэкамендавала карныя захады — павелічэнне колькасці паліцэйскіх і зняволенне злачынцаў.

Група, якая думала пра злачыннасць як пра вірус, была схільная прапаноўваць захады па аналогіі з эпідэміялогіяй: стрымаць праблему, вызначыць прычыну і ліквідаваць яе, а таксама правесці сацыяльныя рэформы.

Удзельнікі зусім не ўсведамлялі, які ўплыў гэтыя метафарычныя ўстаноўкі аказалі на іхні выбар. Калі іх запыталі, чаму яны прапанавалі менавіта такія рашэнні, рэспандэнты ў асноўным тлумачылі свой выбар статыстыкай злачыннасці, якая пры гэтым была аднолькавай для абедзвюх груп, але не метафарай, якая аказалася найбольш уплывовым фактарам.

Улічваючы прыроду нашага метафарычнага мыслення, варта падумаць, наколькі адэкватныя нашыя канцэптуальныя метафары, бо дрэнныя метафары вядуць да дрэннай палітыкі.

Сіла ўплыву метафар на нашае мысленне робіць гэты інструмент спакуслівым і даступным для махляроў і палітыкаў з уласнымі інтарэсамі. Метафары таксама спрыяюць інтэрналізацыі мовы дэгуманізацыі, якая пракладвае нам канцэптуальную дарогу да найгоршых відаў чалавечых злачынстваў (усе памятаюць гісторыю пра тутсі і хуту ў Руандзе 1994).

Дапусцім, вы заўважылі, што вашая група трымаецца канцэпцый, метафарычная аснова якіх з'яўляецца шкоднай. Ці можна рэканструяваць гэтую канцэпцыю на іншай метафарычнай аснове?

Так.

Першы крок: звярніце ўвагу на сутнасць метафары, а яна не заўсёды відавочная.

Другі крок: абгрунтуйце, чаму гэтая метафара непажаданая і патрабуе замены.

Чым глыбей метафара ўкаранёная ў калектыўную псіхіку, тым цяжэй яе замяніць. Аднак нават невялікія змены могуць даць значны эфект.

Вельмі важнае само па сабе ўсведамленне метафарычнай прыроды нашых уяўленняў. Усвядоміўшы гэта, мы атрымліваем магчымасць бачыць, што можна змяніць ва ўласным мысленні, каб уплываць на сітуацыю. Метафары ўплятаюцца ў тканку мовы і вызначаюць, як мы ўспрымаем і фармулюем абстрактныя паняцці, з якіх складаецца нашае жыццё: каханне, смерць, палітыка, культура, эканоміка і шмат іншых важных рэчаў.

Тэкст цалкам

Medicine | Зомбі. Як прапаганда нявечыць псіхіку

Часта можна пачуць пра замбаванне, якім займаецца прапаганда. Звычайна гэта ўспрымаецца як метафара, але ёсць рэзон успрымаць такое параўнанне як рэальны стан рэчаў.

У псіхіятрыі ёсць такі дыягназ як індуцыраваны псіхоз — гэта псіхічнае захворванне, якое характарызуецца з'яўленнем брэдавых ідэй у здаровага чалавека, які кантактуе з псіхічна хворым (ICD-10, F24 Induced delusional disorder).

Механіка простая: ёсць індуктар — крыніца брэдавых ідэй і ёсць рэцыпіент — той, хто пераймае гэтыя брэдавыя ідэі.

Ці можна назваць брэдавымі крамлёўскія наратывы? У большасці выпадкаў так. То прапагандыст — гэта крыніца брэдавых ідэй (індуктар), глядач — рэцыпіент. Розніца з клінічным кейсам толькі ў маштабе. А яшчэ ў тым, што прапагандыст трызніць за зарплату. Але гэта тэхнічны нюанс, які не мяняе сутнасці.

Я нават блізка не доктар, таму пракансультаваўся са знаёмым псіхіятрам (стаж больш за 20 гадоў), ці можна назваць прапаганду мэтанакіраваным зламысным індуцыраваннем псіхозу? Той пацвердзіў, што адназначна прыкметы індуцыраванага псіхозу ва ўздзеянні прапаганды назіраюцца.

Тое самае пытанне я задаў эксперту па нэйрафізіялогіі, выкладчыку медычнага ўніверсітэта — адказ аналагічны: «так, дакладна прыкметы індуцыраванага псіхозу ёсць (хаця і нельга ўсё зводзіць толькі да яго)».

Такім чынам, мы маем ня проста ілжывыя гісторыі і купу падонкаў, а абсалютна канкрэтны механізм псіхічнага ўздзеяння з мэтай масавага заражэнне насельніцтва брэдавымі ідэямі.

Гучыць па-новаму, пагадзіцеся.

Уявіце, што нехта наўмысна пачаў распаўсюджваць халеру? Што б з ім зрабілі? Адразу спаймалі бы і жорстка пакаралі, незалежна ад палітычнага курсу ўладаў, бо гэта ўжо ня толькі па-за палітыкай, але і па-за мараллю. А ў народзе праклялі бы да пятага калена.

Прапаганда робіць тое самае — масава заражае нашых блізкіх і дзяцей псіхічнай хваробай. Але як мы на гэта рэагуем?

Я лічу, што каб нешта змянілася ў будучыні, стаўленне да прапаганды павінна стаць як да нечага недапушчальнага, як да фекалій у ліфце.

А што рабіць зараз? Ды нічога новага: гадаваць інфармацыйны імунітэт і быць скептычней.

Opinion | Сакральнасць ведаў

Тысячы гадоў пратрымалася канцэпцыя сакральнасці ведаў, якія нельга перадаваць нікому, акрамя сваіх. «Я сакрэт звона ведаю! Ведаю, але не скажу! Бацька сакрэт медзі звона ведаў. Паміраў — мне перадаў. Яго больш ніводзін чалавек ня ведае! Толькі я!»

Нават у клятве Гіпакрата сказана, што майстэрства медыка можна перадаваць толькі сваім, «але нікому іншаму». Сярэднявечныя гільдыі майстроў старанна ахоўвалі свае сакрэты. Гэта, брат, такая таямніца, такая таямніца, толькі абраныя вартыя яе. Дзвесце гадоў пад страшным сакрэтам збройныя майстры перадавалі найлепшым сваім вучням страшны сакрэт — сталь трэба загартоўваць у мачы. І толькі праз дзвесце гадоў даведаліся, што ў вадзе сталь загартоўваецца ня горш.

Не існуе ніякіх сакральных сакрэтаў, даступных толькі абраным і пасвячоным. Ні ў вытворчасці, ні ў паэзіі, ні ў бізнесе, ні ў кіраванні дзяржавай, ні ў любым відзе творчасці. Праца любога, нават самага дасканалага майстра, складаецца з паўтарэння мноства аднолькавых дзеянняў, якім можна навучыць практычна кожнага чалавека.

Паводле сваёй прыроды веды ўвогуле супрацьлеглыя сакрэтнасці. Таму, як толькі вы чуеце, што сакральныя веды будуць даступныя вам толькі на пэўным узроўні, што афіцыйная навука старана прыхоўвае, што ёсць унікальныя хавальнікі таемных ведаў: тыбецкія махатмы, кабала, ілюмінаты, вучэнне разэнкрэйцэраў, найвышэйшы ўзровень саенталогіі ды іншыя банкі восьмага таера, вы можаце не сумнявацца — перад вамі шарлатаны і ашуканцы.

Заўсёды.

© Дзмітры Чарнышоў

Practice | Калі фактчэк абавязковы?

На днях у сеціве з'явілася інфа пра нейкія нерэальна людажэрскія заклікі з высокадухоўнага расійскага тэлеканала «Царград»:

Наши ракеты не убивают людей. Ни одного человека. Там не люди.

Гучыць гэта, ну, проста дзіка. Але, ці сапраўды яно было?..

Я вось усё кажу: фактчэк — гэта нашае ўсё, фактчэкаем, не лянуемся, фактчэк — маст хэв... Але ж ці магчыма фактчэкнуць усё? Усё, што спажываеш?

Вядома, гэта нерэальна. Але яно і ня трэба, бо гэта як мыццё рук пасля кожнага дотыку — абсэсіўна-кампульсіўны разлад і клініка (хаця журналісты павінны фактчэкаць УСЁ, такая ў іх доля).

І як быць? А вельмі проста: фактчэкаць тады, калі інфа вам ВЕЛЬМІ падабаецца. «Падабаецца» — значыць пацвярджае вашыя перакананні на 200%, ад чаго на душы становіцца радасна і карціць гэтым неадкладна падзяліцца.

Атрыманне прыемнай інфармацыі — гэта момант інтэлектуальнай слабасці, бо ў гэтае імгненне крытычнае мысленне вымыкаецца цалкам, а давер наадварот выкручваецца напоўніцу.

У гэты момант мільёны юзэраў ціснуць share, каб падзяліцца інфой пра жыдамасонскую змову, рэптылоідаў, зраду ды іншую дзічыну. Прапаганда вельмі добра выязджае на гэтай асаблівасці псіхікі, бо аўдыторыя сама за дарма робіць ейную працу — распаўсюд дэзы.

Першае правіла Sceptic.club: калі нешта гучыць надта добра, каб быць праўдай, хутчэй за ўсё гэта мана. І гэта 100-адсоткавая нагода для фактчэку.

Калі інфа вам падабаецца, да яе варта ставіцца ўдвая скептычней. Гэта той момант, калі фактчэк неабходны. Мяне гэты падыход рэгулярна выручае, ён рэальна працуе.

Але, на жаль, некаторы трэш такі аказваецца праўдай. Буча — праўда, адміністратыўка за б-ч-б шкарпэткі — прауда і, як выявілася, заявы на «Царградзе» таксама ні разу не прыкол:

…Надо отдать себе отчёт — просто и страшно: на той стороне нет людей. Ни одного человека. Наши ракеты не убивают людей. Ни одного человека. Там не люди. Поясню: наши ракеты летят в бойцов ВСУ и нацистов. А все остальные Бучи - воспаленное сознание их пропаганды.

Если мы не примем это как данность, если мы не запретим себе считать их людьми, жалеть их, беречь их — мы ослабим себя.

Не надо оправдываться за попадание в детскую больницу. Надо сказать: хотите, чтобы это прекратилось? Сдавайтесь. Капитулируйте. И тогда мы, может быть, вас пощадим...

Калі ж часу на фактчэк зусім няма, проста адкладзіце неверагодную навіну да таго часу, пакуль яе ня спраўдзяць іншыя ўдзельнікі медыяпрацэсаў.

Давер мае быць абгрунтаваны, а рэпост — свядомы.

Fact check | «Тут так не прынята»: славуты эксперымент, якога ніколі не было

У сеціве кожны хаця бы аднойчы сутыкаўся з эксперыментам пра малпаў, бананы і ледзяны душ. Яшчэ гэты эксперымент называюць «Тут так не прынята».

Праблема з гэтым эксперыментам у тым, што яго, падобна, ніколі не было.

Самую раннюю ўзгадку пра яго можна знайсці ў кнізе па бізнэсе і самаразвіцці «Канкурэнцыя за будучыню» Гэры Хэмела і К. К. Прахалада (1996). Але аўтары не ўказалі крыніцу эксперыменту. Пазней гэтая гісторыя была паўтораная ў іншых кнігах і ператварылася ў гісторыю, праўдзівасць якой мала ў каго выклікае сумнівы.

Але знайсці арыгінальны эксперымент, а не ягоны пераказ, немагчыма нідзе. То, улічваючы поўную адсутнасць доказаў рэальнасці эксперыменту, найбольш разумнай высновай будзе тое, што яго проста выдумалі.

У 1967 годзе сапраўды было апублікаванае даследаванне, якое магло паслужыць натхненнем для выдуманай пра шост з бананамі гісторыі. Але малпы прадэманстравалі ў ім паводзіны супрацьлеглыя тым, у якія ўсе вераць: інтарэс і назіральнасць перамагаюць страх вельмі хутка.

Вывяду з «эксперыменту» ўласную мараль 🧐: выдумкі павінны называцца выдумкамі, бо іначай яны становяцца хлуснёй, а хлусня — гэта дрэнна.

Тэкст цалкам