Годна

Што такое першы падзел Рэчы Паспалітай і як ён адбыўся? Гэта было не аднамомантнае рашэнне, а расцягнуты на некалькі гадоў палітычны і ваенны ціск на дзяржаву, каб прымусіць яе адмовіцца ад 29% тэрыторыі. А краіна-агрэсар (здагадайцеся якая) паводзіць сябе сёння гэтаксама, як і 250 гадоў назад.

У XVIII стагоддзі Рэч Паспалітая была адной з найбуйнейшых дзяржаў Еўропы. У 1771 годзе яна займала 718 тысяч км² – гэта больш, чым сучасныя Польшча, Беларусь, Літва, Латвія і Эстонія. У пэўным сэнсе Рэч Паспалітая апярэдзіла свой час: у краіне ўсталявалася т.зв. шляхецкая дэмакратыя. Гэта была хоць і манархія, але выбарная (!), дзе ўлада караля не была абсалютнай і не перадавалася ў спадчыну.

Шчыра кажучы, у гэтым і была адна з галоўных праблем. Улада караля была слабая, бо яго выбіралі магнаты і шляхта, якія часта думалі толькі пра свае інтарэсы. Акрамя таго, існаваў механізм «ліберум вета» – права любога дэпутата Сейма заблакаваць любое рашэнне, што часта прыводзіла да паралічу ўлады. У такой сітуацыі краіна станавілася лёгкай здабычай для знешніх сіл.

Расія лічыла Рэч Паспалітую сферай свайго ўплыву і ўмешвалася ў яе палітыку пад выглядам «абароны правоў праваслаўных» (як і зараз апраўдвае сваю агрэсію супраць Украіны «абаронай рускамоўных»). Яна падтрымлівала прарасійскіх магнатаў і кантралявала караля Станіслава Аўгуста Панятоўскага, якога сама ж і пасадзіла на трон, і нават увяла свае войскі на тэрыторыю Рэчы Паспалітай, каб стварыць «ДНР» і «ЛНР» таго часу: Слуцкую і Торуньскую канфедэрацыі. У адказ на расійскую палітыку частка шляхты падняла Барскую Канфедэрацыю – антырасійскае паўстанне, але сілы былі няроўныя – расійскія войскі задушылі супраціў.

У той жа час Прусія і Аўстрыя таксама глядзелі на ўсход, жадаючы павялічыць свае тэрыторыі. Перамовы паміж расіяй, Прусіяй і Аўстрыяй доўжыліся некалькі месяцаў. 5 жніўня 1772 года ў Санкт-Пецярбургу была падпісаная трохбаковая дамова пра падзел. Пасля гэтага тры дзяржавы накіравалі свае войскі, каб канчаткова замацаваць кантроль над захопленымі тэрыторыямі.

Улады Рэчы Паспалітай спрабавалі адмовіцца прызнаваць гэтае рашэнне, былі нават спробы звярнуцца па дапамогу да заходнееўрапейскіх краін, але саюзнікі Францыя і Англія не хацелі ўмешвацца. Таму ў 1773 годзе расійскія, прускія і аўстрыйскія войскі занялі Варшаву і запатрабавалі ад Сейма зацвердзіць падзел. Каб прымусіць дэпутатаў прыняць гэтае рашэнне, расія арганізавала стварэнне марыянетачнай групоўкі, якая дамаглася склікання так званага Падзельнага сойма.

Шляхта, якая спрабавала супраціўляцца, сутыкнулася з ваенным і палітычным ціскам. Аднак гэта не спыніла працэсу – пад ціскам сойм афіцыйна зацвердзіў падзел дзяржавы. Толькі тры дэпутаты выступілі супраць. Рэч Паспалітая згубіла 211 тыс. км² тэрыторыі (29%) і 4,5 млн насельніцтва (36%).

Барская канфедэрацыя: як нашыя продкі змагаліся супраць «ДНР» XVIII стагоддзя

Расійскі ўплыў на Рэч Паспалітую ў сярэдзіне XVIII стагоддзя быў вельмі моцным: масква ўмешвалася ва ўнутраныя справы, навязала свайго караля – Станіслава Аўгуста Панятоўскага – і праз яго спрабавала цалкам кантраляваць краіну.

Расія, падтрымліваючы рэлігійныя меншасці (праваслаўных і пратэстантаў), фактычна навязвала шляхце новыя законы, якія разбуралі традыцыйны парадак. Гэта выклікала абурэнне, бо шляхта лічыла, што так масква спрабуе зрабіць Рэч Паспалітую яшчэ больш залежнай.

У 1767 годзе расійская імперыя ўвяла ў Рэч Паспалітую 20-тысячнае войска. Пад прыкрыццём войскаў расія стварыла свае «канфедэрацыі» (Торуньскую і Слуцкую), якія нібыта падтрымлівалі закон і парадак, але насамрэч дзейнічалі на карысць масквы. Фактычна, гэта былі марыянетачныя структуры, створаныя для таго, каб знішчыць сапраўдны супраціў. Знаёма, так?

У кастрычніку 1767 пад ціскам расіі Сейм пераглядаў рашэнні Сейма ад 1764 года. Для таго, каб рашэнні былі прынятыя на карысць прарасійскіх сілаў, маскоўскія салдаты выкралі некаторых сенатараў. Іх без суда выслалі ў расію. Запалоханы Сейм паддаўся ціску і прыняў расійскія ўмовы.

Але ўсё ж беларуская, польская і ўкраінская шляхта не хацела гэтага трываць і 29 лютага 1768 года стварыла Барскую канфедэрацыю, каб бараніць незалежнасць сваёй дзяржавы. Яна хутка перарасла ў сапраўдную вайну супраць расійскіх войскаў і каралеўскага ўрада.

Паўстанцы вялі жорсткія баі, але сілы былі няроўныя: расійская армія мела больш салдатаў, гарматаў і рэсурсаў. Канфедэраты спадзяваліся на падтрымку Турцыі і Францыі, але саюзнікі не здолелі моцна дапамагчы. У выніку многія канфедэраты загінулі або трапілі ў палон, а сам рух быў заціснуты.

Барская канфедэрацыя не змагла перамагчы, і ў 1772 годзе адбыўся Першы падзел Рэчы Паспалітай. Расія, Аўстрыя і Прусія падзялілі паміж сабой частку беларускіх, украінскіх і польскіх земляў. Гэта стала пачаткам канца дзяржавы: праз некалькі дзесяцігоддзяў Рэч Паспалітая зусім знікне з мапы Еўропы.

Гісторыя Барскай канфедэрацыі паказвае, што нашыя продкі заўсёды змагаліся за свабоду, а масква не толькі знішчала паўстанні сілай, але і спрабавала разбурыць супраціў знутры. Гэта важны ўрок, які застаецца актуальным і сёння.

У лютым 1940 года пачаліся масавыя дэпартацыі беларусаў з Заходняй Беларусі. Савецкія ўлады праводзілі высылкі, каб ліквідаваць «варожыя элементы» і трансфармаваць грамадства пад ідэалогію СССР.

Пасля далучэння Заходняй Беларусі да СССР у 1939 годзе НКУС выяўляў нелаяльныя групы: чыноўнікаў, вайскоўцаў, інтэлігенцыю, заможных сялянаў. Савецкая ўлада бачыла ў іх перашкоду для саветызацыі рэгіёна. Вынікам стала першая хваля дэпартацый, якая пачалася ў ноч з 9 на 10 лютага 1940 года.

Людзей будзілі сярод ночы, давалі некалькі хвілінаў на збор рэчаў і грузілі ў таварныя вагоны. Паводле ацэнак, толькі ў лютым было дэпартавана каля 50 тысячаў чалавек, многія не дажылі да месца прызначэння праз холад (маразы дасягалі -42℃) і хваробы. Наступныя хвалі высылкі прайшлі ў красавіку і чэрвені 1940 года. Агулам было дэпартавана больш за 120 тысяч чалавек.

У красавіку дэпартавалі сем’і вайскоўцаў, паліцыянтаў, інтэлігенцыі. У чэрвені – уцекачоў з цэнтральнай Польшчы. Іх лічылі нелаяльнымі і высялялі ў спецпасяленні Сібіры і Казахстана. Умовы былі нечалавечымі: цяжкая праца, холад, голад і адсутнасць медыцынскай дапамогі.

Дэпартацыі былі часткай шырэйшага плана палітычнай і этнічнай трансфармацыі Беларусі: разам з высяленнем «небяспечных» групаў СССР адначасова засяляў Зах. Беларусь лаяльнымі савецкімі грамадзянамі, у тым ліку партыйнымі кадрамі, рабочымі і вайскоўцамі з іншых частак СССР.

Савецкія ўлады праводзілі «класавае ачышчэнне», пазбаўляючыся ад заможных сялянаў, прадпрымальнікаў і іншых прадстаўнікоў старога грамадскага парадку, якія маглі стаць цэнтрам супраціву. За сухімі лічбамі статыстыкі хаваюцца смерці, разбурэнне жыцця і пакуты сотняў тысячаў беларусаў.

24 лютага 1935 года нарадзіўся адзін з найвыбітнейшых беларускіх паэтаў, чыя творчасць пранізаная любоўю да роднай мовы, зямлі і народа – Рыгор Барадулін.

Яго літаратурная спадчына надзвычай шырокая: ад вершаў і баладаў да перакладаў сусветнай класікі. Ён быў адзіным беларускім паэтам, які атрымаў званне Народнага паэта Беларусі ў незалежнай краіне (1992), а таксама лаўрэатам шматлікіх прэстыжных прэмій.

Паэзія Рыгора Барадуліна – гэта арганічнае спалучэнне народнай мудрасці, глыбокага лірызму і вострай грамадзянскай пазіцыі. Ён умеў спалучаць традыцыйную форму з сучаснымі мастацкімі пошукамі, дзякуючы чаму ягоныя вершы гучаць адначасова і класічна, і надзвычай свежа.

Асаблівае месца ў творчасці паэта займае тэма нацыянальнай свядомасці. Ён быў адным з тых, хто захоўваў і развіваў беларускую мову ў часы, калі яна сутыкалася з уціскам і русіфікацыяй. Ягоныя вершы і эсэ прасякнутыя любоўю да Беларусі, болем за яе лёс і шчырай надзеяй на адраджэнне беларускай духоўнасці.

Яго творчасць і сёння застаецца жывой, бо яна знаходзіць водгук у сэрцах людзей, якія шануюць роднае слова і нацыянальную культуру. Рыгор Барадулін – гэта чалавек, які сваімі радкамі ўзвёў беларускую мову да сапраўднага мастацтва.

Адзін з апошніх вершаў Рыгора Барадуліна, які ён напісаў 10 лютага 2014 года, актуальны як ніколі.

«Сплыве па Дняпры
Набрыдзь,
Навалач,
Хлюсь.
Майдан праз вякі
Прывітае быліна.
Не схіліць чало
Спадарыня Беларусь,
Незалежная, як жыццё,
Нэнька Украіна».