ГУРНЕВІЧ

2/2

🇵🇱 Ідэі стварэньня партызанскіх атрадаў пацярпелі крах. Большасць прыхільнікаў апазіцыі лічыла, што гэта няправільны шлях. Людзі былі перакананыя, што «Салідарнасць» выйграла летам 1980 году, бо рабочыя, якія абвясцілі страйк, не выйшлі з фабрык на вуліцы, дзе адбыліся б сутыкненні і бойкі, як гэта было ў снежні 1970 году. Яны засталіся на фабрыках і чакалі, пакуль улада дасць слабіну.

🇵🇱 Калі нехта думае, што адна вялікая арганізацыя была б больш эфектыўнай, то ён памыляецца. У адну такую вялікую арганізацыю агентуры значна прасцей пранікнуць, кантраляваць яе знутры і знішчыць. У польскай апазіцыі канкуравалі вельмі розныя ідэі, людзі дыскутавалі, спаборнічалі паміж сабой. Гэта стала падмуркам польскай дэмакратыі пасля 1989 году.

Вось кажуць, калі б у Беларусі ў 2020 быў страйк, усё было б інакш. У 1980 годзе ў Польшчы быў агульнанацыянальны страйк, але праз 1,5 года ўлады закаталі ўсё пад асфальт. Акурат сёння сумная гадавіна пачатку гэтага працэсу. 43 гады таму ўлады камуністычнай Польшчы ўвялі ваеннае становішча.

Гэта быў адказ на “разгул дэмакратыі” (аналаг нашага 2020, але са страйкам), які за 1,5 года да гэтага ініцыявала “Салідарнасць”. Калі нехта не ведаў, то ў 1980 годзе адбыўся найбуйнейшы ў гісторыі Польшчы ўсеагульны страйк. Улады пайшлі на саступкі і зарэгістравалі прафсаюз «Салідарнасць. Але вельмі хутка камуністы адумаліся і пачалі татальную зачыстку нязгодных. Гэта прывяло да масавай эміграцыі (выхаў мільён палякаў) і расчаравання ўнутры краіны ў сэнсе барацьбы. Ажно 8 гадоў апазіцыя дзейнічала ў глыбокім падполлі, пакуль не перамагла ў 1989 годзе.

Пакідаю вас з тэзісамі польскага гісторыка Антонія Дудэка, з якім я меў гонар размаўляць 2 гады таму ў эфіры Свабоды.

🇵🇱 Першапачатковы энтузіязм, мабілізацыя мільёнаў людзей (у 1980) былі магчымыя толькі на працягу некалькіх месяцаў. Праз некалькі месяцаў гэтая падтрымка пачала змяншацца. Апакаліптычная прапаганда супраць «Салідарнасці» прымушала людзей сумнявацца ў тым, ці мае яна рацыю.

🇵🇱 Найбольш відовішчнай праявай дзейнасці апазіцыі ў 80-я гады ў Польшчы былі вулічныя дэманстрацыі. Але пасля ўвядзеньня ваеннага становішча гэтыя дэманстрацыі пачалі слабець. Людзі, якія ў іх удзельнічалі, плацілі высокую цану за такі ўдзел. І таму жадання паўтараць такія дэманстрацыі было ўсё менш і менш.

🇵🇱 Генерал Ярузэльскі ня толькі паабяцаў пакончыць з «Салідарнасцю», якая «разводзіць анархію». Ён паабяцаў правесці глыбокія эканамічныя рэформы, якія ўжо празь некалькі гадоў прынясуць фантастычныя вынікі. Але праз пару год палякі расчараваліся іх адсутнасцю. Разам з «перабудовай» Гарбачова гэта стварыла крытычную нагрузку, якая прымусіла Ярузэльскага пачаць рабіць змены. Так узнікла ідэя «круглага стала» і кантраляванай трансфармацыі, якая ў пэўны момант выйшла з-пад кантролю.

🇵🇱 Асноўныя дзяржаўныя структуры пасля ўвядзення ваеннага становішча пачалі напаўняцца людзьмі са спецслужбаў. Адбываліся масавыя чысткі чыноўнікаў дзяржапарату, якіх падазравалі ў спрыянні апазіцыі. У 1986 годзе польская выведка зламала шыфр, дзякуючы якому «Салідарнасьць» кантактавала са сваімі прадстаўнікамі на Захадзе.

🇵🇱 Наступствам ваеннага становішча стала большая залежнасць Польшчы ад СССР. Адной з прычын былі санкцыі. Але... перамоваў жадала найперш апазіцыя. У камуністаў была свая гульня.

🇵🇱 Камуністы паслядоўна працавалі на знішчэнне адзінства сярод апазіцыі. У 1985 годзе Служба бяспекі (аналаг КДБ у Беларусі) так апісвала сваю тактыку барацьбы з «Салідарнасцю»: «Палітычнай мэтай з'яўляецца разгубленасць у лагеры праціўніка і параліч яго адзінства і дзеяння». У дакуменце МУС мэты для сябе бачылі такія: 1) Паглыбленне розніц і антаганізмаў паміж асобамі і групамі, якія выконваюць кіраўнічую ролю. 2) Бесперапынная дэзынфармацыя.

🇵🇱 Улады затапталі апазіцыю. У 1984 годзе нелегальнай апазіцыйнай дзейнасцю на амаль 40-мільённую Польшчу займаліся каля 34 тысяч чалавек, а актыў складаў - 1,5 тысячы. А адзіныя перамовы прадстаўнікоў улады і апазіцыі маглі датычыць угаворванняў пакінуць краіну або выйсці з падполля. Аднак потым нешта пайшло не так і стала сюрпрызам як для ўлады, так і "Салідарнасці".

🇵🇱Гэта не да канца праўда, што было адзінства паміж «Салідарнасцю» і Каталіцкай царквой. Пасля ўвядзеньня ваеннага значная частка касцельнай іерархіі на чале з тагачасным прымасам Польшчы вырашыла, што «Салідарнасць» скончылася і што з яе больш нічога не атрымаецца.

🇵🇱 Была частка апазіцыі, якая не пагаджалася з мірнай стратэгіяй, пра якую гаварыў Лех Валэнса і большасць «Салідарнасці». Яны хацелі ісці далей і выкарыстоўваць дыверсійную дзейнасць супраць камуністаў. Абмяркоўваліся нават тэрарыстычныя дзеянні, але з гэтага нічога не атрымалася.

30 год таму пачалася Першая чачэнская вайна. Памятаю, як у дзяцінстве глядзеў навіны на ОРТ і на слова "Дудаеў" дранцьвеў ад страху. Калі пасля яго забойства я даведаўся, што на мітынгу ў Менску Зянон Пазьняк абвясціў хвіліну цішыні па Дудаеве, то не мог зразумець - навошта, ён жа тэрарыст. Такія былі часы, калі амаль не было іншых крыніц інфармацыі.

Дзякуй Богу, цяпер магчымасці ў інфармацыі іншыя і можна выпраўляць свае паталагічныя ўспаміны з дзяцінства. Дапамагае ў гэтым чачэнскі гісторык, былы прэс-сакратар і дарадца прэзідэнта Ічкерыі Аслана Масхадава, Майербек Вачагаеў:

«Першай памылкай чачэнцаў падчас першай вайны было тое, што яны намагаліся дзейнічаць як армія. Як толькі яны разбегліся і пачалі дзейнічаць як атрады, як ваяры, асобныя групы, з гэтага моманту расейцы ня ведалі, з кім яны змагаюцца. Вайна з чачэнскага боку вялася выключна партызанскай барацьбой. Калі б гэта была звычайная армія, то расейскае войска знішчыла б яе імгненна. Расейцы маглі лёгка прайсці нават у горную частку, але вяртацца для іх заўсёды было праблемай. Бо з гор, зь лесу, адусюль наносіліся ўдары. Іх проста падрывалі. Яны не ведалі, што той хлопчык, якому 10–11 год, які падышоў да іх і спрабаваў штосьці гаварыць па-руску, ён насамрэч падклаў міну і яшчэ расказаў сваім, колькі там расейцаў.

І падчас першай, і падчас другой вайны ў чачэнцаў не было страху. Калі прыяжджала калона, то чачэнскія хлопцы крычалі «Ваня, Ваня» і паказвалі жэст з пальцам, яны ўсяляк дэманстравалі расейцам сваю пагарду. А па-другое, чачэнцам было шкада расейцаў. Гэта была не нянавісць, а пагарда, бо яны паводзілі сябе па-скоцку. Тое, што яны цяпер рабілі ў Бучы, мы ўсё гэта перажылі. Для нас гэта Алды, Зандак, усе тыя населеныя пункты, якія яны праходзілі і дзе гвалцілі нашых людзей. Расейскія салдаты адразалі чачэнцам вушы, галовы. Яны паказалі прыклад. Здзек над нябожчыкам лічыўся ў чачэнцаў чымсьці неверагодным. І вось нам пачалі прадаваць галовы без целаў, або целы без галоваў. Прадавалі па 3 тысячы даляраў. Сям’ю, у якой былі такія грошы, цяжка было знайсьці, збіраць грошы мусіў увесь род. У чачэнскай традыцыі лічыцца праблемай хаваць чалавека нават без аднаго пальца. І калі табе даюць цела бязь нейкай часткі — гэта абраза і прыніжэнне роду. Расейцы паказалі прыклад, а пасля пайшлі і ў нас мярзотнікі, якія казалі — а чаму мы ня можам?"

Рэкамендую тэкст цалкам https://smarturl.click/xBowY

«Пуцін усіх перайграў». Падзенне рэжыму Асада ў Сірыі нагадала мне гэтую збітую формулу. Яе вельмі часта паўтаралі, калі казалі пра Сірыю. Маўляў, ох, ох, якія геніяльны стратэг і тактык Пуцін. Злы, але геній. Мяне гэта тады здзіўляла і я напісаў у 2018 годзе тэкст. Ён ніжэй.

Расея размаўляе з ЗША наконт Сірыі. «Пуцін усіх перайграў». Расея праводзіць Чэмпіянат свету па футболе. «Пуцін усіх перайграў». Пуцін сустракаецца з Трампам. «Пуцін усіх перайграў». Калі мы лайкаем і шэрым гэтую лухту, то сапраўды дапамагаем Пуціну выйграць.

Савецкія газеты выкарыстоўвалі для прапаганды цэлыя развароты. У эпоху сацыяльных сетак гэта робяць кароткія выразы-штампы. Паколькі многія з іх забаўныя, мы бяздумна посцім іх. Без рэфлексіі пра наступствы. Так мы ствараем бурбалку, у якую самі сябе заганяем. А потым зацята пачынаем змагацца з праблемай, якую самі стварылі.

Штамп «Пуцін усіх перайграў» адныя пішуць ад захаплення, другія са страху і безвыходнасці, а іншыя для сьмеху. Але ўсе яны дапамагаюць ствараць ілюзію пра паспяховага лідэра-супэрмэна, які ледзь не кіруе светам. Механізм ператварэння хлусні ў «праўду» вядомы: паўтарыць хлусню шмат разоў. І тады ў самых, здавалася б, вытрывалых, узьнікаюць сумневы.

Пуцін, маўляў, моцны, бо ўвёў войскі ў Крым, кантралюе Данбас, яго агентаў ловяць ажно ў Вашынгтоне або вінавацяць у атручванні замежных грамадзян у Англіі. Але затрымайцеся на імгненне. Праз Крым Пуцін заварыў такую кашу, якую яго краіна будзе расхлёбваць дзесяцігоддзямі. А камфортам і дабрабытам сваіх грамадзянаў Расея за гэта ўжо плоціць. На Данбасе «рускі мір» кантралюе невялікі лапік зямлі. На больш у іх не хапіла сілы перад украінцамі. Злоўленыя на Захадзе расейскія агенты — гэта ж іх поўны правал і сорам расейскіх спецслужбаў.

Пуцін перайграў хіба толькі Буціну, якая была гатовая прадаваць сваё цела амерыканскім палітыкам. А што Пуцін выйграў у Сірыі? Труны з расейскімі пілётамі і шалёныя выдаткі на вайну? Расейскі ВУП роўны маленечкім Бельгіі і Нідэрландам. Там, дзе расейскія кампаніі здабываць нафту і газ, каб грэць імі Еўропу, людзі паляць у печках дровамі і ня маюць каналізацыі. Пасля пафасных і страшных прамоваў Пуціна расейскія ракеты не запускаюцца з палігонаў, а тэхніка глухне на парадах. Дык каго перайграў Пуцін, апрача людзей, з якімі ён жыве ў адной краіне? Таму быць задаволены ад фразы «Пуцін усіх перайграў» можа быць толькі сам Пуцін.

Эфект Пуціна не большы за неўсвядомленую цягу маладых дзяўчынак перад кепскімі хлопчыкамі. То Пуцін на кані з голым торсам, то лётае з журавамі, то рассякае воды Чорнага мора і можа даць у твар пры неабходнасці. Bad guys заўсёды падаюцца больш сэксоўнымі, адважнымі і самаўпэўненымі. На моцных нават крытыкі і апаненты глядзяць прыцішана. Са страхам, але і з захапленнем. Аднак псіхолягі даўно раскусілі «альфасамцоў». Іх сакрэт — звычайная паказуха для публікі.

Любы небарака можа стаць альфасамцом, калі б для ўласных мэтаў ён выкарыстоўваў спецслужбы, войска і пляваў на законы. Бачылі мы прыклады Чаўшэску, Кадафі і Мугабэ, ведаем. Што гэта за мастацтва? Перайграла ўсіх Амерыка, купіўшы Аляску за капейкі і зарабляючы на ёй мільярды, і выклікаючы гэтым зайздрасць Расеі. Перайграла Фінляндыя, якая кінула Расею і пабудавала эфэктыўную дзяржаву, у якой быць дыктатарам проста нявыгадна. Перайграе Пуціна кожная краіна, куды ўцякаюць расейцы з мазгамі і грашыма.

Самая агрэсіўная зброя пуцінскай Расеі — гэта прапаганда. Яна танная і эфектыўная. Прапагандзе ўдаецца рабіць з мазгоў мякіну, а людзей няздольнымі думаць і рабіць высновы. Вялікасьць і геній Пуціна — частка гэтай прапаганды.

Расея ня там, дзе людзі размаўляюць па-расейску, і тым больш, яна не бязмежная, як лічыць сам Пуцін. Мяжа Расеі заканчваецца там, дзе людзі не дазваляюць павесіць сабе на вушы расейскую локшыну.

Як Панамарэнка прыкінуўся беларускім нацыяналістам

Прапагандысты Лукашэнкі прапануюць расстраляць Мікіту Мелказёрава за словы, што былы кіраўнік Савецкай Беларусі Панцеляймон Панамарэнка “лайно”. Пра яго ёсць цікавы факт. Паўгода таму мой калега Сяргей Абламейка зрабіў інтэрвію з гісторыкам Яўгенам Мірановічам, які выдаў дзве кнігі пра нямецкую акупацыю Беларусі. Некаторыя рэчы гучаць сенсацыйна. Прапаную тэзісы Мірановіча.

🔹У 1941 годзе савецкая ўлада жадала стрымаць нямецкі паход на Маскву. Трэба было мабілізаваць сілы супраціву ўсімі магчымымі спосабамі. Заклікалі да савецкага патрыятызму, каб беларусы бралі ў рукі любую зброю, косы і сякеры. Але гэта не спрацавала.

🔹Праз Малянкова Панамарэнка пераслаў Сталіну дакумент пра стварэнне беларускай арміі. Новая структура павінна была так і называцца: Беларуская нацыянальная армія. Ён пісаў, што з мабілізацыяй не павінна быць праблемы, што ў шэрагах Чырвонай арміі ў той час павінна было быць ня менш за 800 000 беларусаў.

🔹Панамарэнка пісаў у тым мемарыяле, што беларуская нацыянальная свядомасць ва ўмовах нямецкай акупацыі саспела настолькі, што беларусы проста чакаюць фармальнай нагоды, каб пачаць пад нацыянальнымі лозунгамі помсціць за тыя злачынствы, якія немцы ўчынілі на тэрыторыі акупаванай Беларусі.

🔹Таму Панамарэнка прапанаваў пачаць мабілізацыю беларусаў пры дапамозе патрыятычных лозунгаў. Ён меў інфармацыю, што ў акупаванай Беларусі рабілі немцы. Яны апелявалі да нацыянальнага пачуцця беларусаў, каб мабілізаваць іх супраць камуністычнага падполля. Масква на такі падыход пагадзілася.

🔹Панамарэнка загадаў праводзіць усю агітацыю і прапаганду сярод тых людзей, што апынуліся на тэрыторыі Расеі, а таксама і сярод тых, хто апынуўся пад акупацыяй, выключна на беларускай мове. Ён таксама загадаў як найхутчэй стварыць рэдакцыю беларускага радыё, якая будзе вяшчаць па-беларуску.

🔹Панамарэнка прапанаваў сабраць усе наяўныя інтэлектуальныя беларускія сілы, у тым ліку Янку Купалу і Якуба Коласа, спявачку Ларысу Александроўскую, і выкарыстоўваць іх у першую чаргу, як найбольш вядомых, а таксама трэба было сабраць наогул усіх творчых людзей, якія валодалі беларускай мовай.

🔹На здзіўленне, відаць, самога Панамарэнкі ад Сталіна прыйшоў адказ: «Абсалютна згодны з гэтым». Сталін нават не аспрэчыў прапанаванай Панамарэнкам назвы. Але ўзнікла простая праблема. З Чырвонай арміі нельга было забіраць салдат.

🔹Тады Панамарэнка прапанаваў паглядзець, колькі сярод 800 000 эвакуаваных з БССР ёсць мужчын ва ўзросце ад 19 да 50 гадоў. Атрымалася, што такіх каля 135 000. Але нацыянальны склад гэтых людзей не адпавядаў патрэбам арміі, якая б называлася нацыянальнай беларускай. 54% людзей, якія выехалі з Беларусі, гэта былі габрэі.

🔹Пачалі думаць над іншымі варыянтамі і прыдумалі Беларускую спецыяльную армію. У рэгламенце было ўсё тое ж самае, што і ў Чырвонай арміі. Адзіная спецыфіка беларускага характару палягала ў тым, што там было дададзена, што беларус ніколі не здаецца ў палон, што беларус выконвае ўсе загады сваіх камандзіраў і г. д.

🔹У гэтую армію меліся ўключаныя 6000 расейскіх афіцэраў і некалькі тысяч функцыянераў НКВД. Беларусам не давяралі. Ну, і меркавалася, што з-за лініі фронту будзе прыведзена некалькі тысяч чалавек. Толькі палова мелася быць беларусамі, рэшта - шматнацыянальная.

🔹Але ўрэшце спахапіліся, што нават у складзе гэтай арміі былі б узброеныя беларусы, якія былі ахвярамі гаспадарчых, сацыяльных і палітычных эксперымэнтаў 1930-х гадоў. Так дачакаліся да снежня 1942 году — пачатку 1943-га, калі дыскусіі пра беларускую армію скончыліся. З пункту гледжання Сталіна, пасля Сталінграду ўжо не было сэнсу ствараць нейкія беларускія фармаванні.

Што паказвае ўся гэтая гісторыя? Што ўзровень нацыянальнай свядомасці беларусаў, нягледзячы на вынішчэнне эліт у БССР, Курапаты, русіфікацыю, быў настолькі моцным, што і немцы, і бальшавікі, хацелі яго разыгрываць у сваіх інтарэсах. А што было б, каб яго у сваіх інтарэсах выкарысталі самі беларусы? Ого-го!

2/2

Але ў гэтых двух артыкулах Мацкевіча я звярнуў асноўную ўвагу не на гэта. А на тое, як тагачасная польская эліта ўспрымала беларускі рух - як рэальную пагрозу. Вядома, шэрым кардыналам там лічылі Маскву, але рух то ўсё роўна быў беларускім, ён абапіраўся на тутэйшае насельніцтва, з яго мовай і культурай, на арганізацыі з прыметнікамі "беларускі", "беларуская". Такім жа эфектыўным інструментам, але да пэўнага часу (пакуль не ўбачыла ў гэтым пагрозы) беларускі рух лічылі і літоўцы. Кепская навіна, што наш беларускі рух выкарыстоўвалі для чужых інтарэсаў. Добрая, што яго бачылі настолькі перспектыўным і эфектыўны, што хацелі выкарыстоўваць. Адсюль гістарычны урок - зрабіць на яго стаўку самім і карыстацца напоўніцу.

"Менск абрастае не проста пер'ем, а небяспечным пер'ем ястраба. Ён становіцца вялікай і сур’ёзнай сілай", - так у 1928 годзе ў віленскай польскай прэсе пісаў бадай самы ўплывовы тагачасны польскі публіцыст Юзаф Мацкевіч. Пазычыў учора ў бібліятэцы збор ягоных артыкулаў міжваеннага часу і два з іх перачытваю ўжо па некалькі разоў, не даючы веры.

Адразу кантэкст: Пасля І сусветнай вайны Вільня па міжнародных дамоўленасцях мелася адысці Літве. Але Польшча ўсё роўна далучыла Вільню да сябе. І практычна ўвесь міжваенны час Коўна і Варшава па гэтай прычыне варагавалі. Але ў публіцыста Мацкевіча, нечакана для мяне, ледзь не галоўным гульцом у справе прыналежнасці Вільні выступае савецкі Менск. У 1928 годзе Мацкевіч наведаў Коўна і напісаў пасля два артыкулы. У іх ён крытыкаваў літоўскі ўрад, які марачы пра Вільню, заігрываў з беларускім нацыянальным рухам. Мацкевіч лічыў, што Менск можа ўсіх пераіграць.

"Літоўскія палітыкі гадамі рабілі стаўку на беларусаў. Яны стваралі розных Ластоўскіх, падтрымлівалі беларускія арганізацыі на Віленскай зямлі. На самой Віленшчыне літоўскія дзеячы, якія салідарныя з беларускім рухам, працягваюць рабіць гэтую памылку. Але ў Коўне ўжо не. Яны зразумелі небяспеку беларускага руху, які хаця і штучны, але расце вельмі хутка. Гэты рух пагражае найперш ідэі той Літвы, пра якую мараць літоўцы (з Вільняй). У мяне склалася ўражанне, што на "чырвоны" Менск літоўскія імперыялісты глядзяць з жахам, не разумеючы, што з ім рабіць", піша Юзаф Мацкевіч.

У яго няма сумневаў, што за Менскам стаіць Масква, якая наўмысна радыкалізуе беларусаў. Але Мацкевіч піша, што неабходна супрацьстаяць менавіта беларускаму нацыянальнамы руху, бо ён "дэструктыўна ўплывае на землі былога ВКЛ". Публіцыст папярэджвае, што дзеянні Менска небяспечныя як для Коўна, так і для Варшавы. Сакрэт гэтай небяспекі ён бачыць у рэалізме беларускай палітыкі і антырэалізме літоўскай.

"У Коўне толькі і размоваў, што пра Вільню. У Менску пра Вільню не кажуць увогуле. Коўна абапірае свае прэтэнзіі на Вільню, згадваючы гісторыю. А Менск - на сучаснае бягучае жыццё. У Коўне пра Вільню кажуць натоўпы дзеячоў, якія Вільні не бачылі на вочы і не адчуваюць да яе ніякага ўнутранага сентыменту. Менск жа, наадварот, не кажучы ані слова пра гісторыю ВКЛ, спрабуе захапіць гэтыя землі з апорай на той элемент, які калісьці быў асновай насельніцтва ВКЛ." - піша Мацкевіч. Ён падсумоўвае абедзьве палітыкі так: адны кажуць толькі словы, а іншыя - дзейнічаюць. Далей Мацкевіч канстатуе, што беларускія арганізацыі на Віленшчыне працуюць вельмі эфектыўна і што польская дзяржава выдаткоўвае магутныя сродкі, каб ім супрастаяць. Дзеянні Літвы Мацкевіч лічыць значна слабейшымі

"Дзеянні Коўна пачынаюцца і сканчваюцца на лініі 4ай польскай памежнай брыгады. А Менск мае ў нас "Грамаду", ён здольны стварыць унутры нашай дзяржавы цэлую армію дыверсійных групаў". - жаліцца Мацкевіч.

Далей ён піша, што нішто Польшчы не пагражае так як Менск, ані Коўна, ані Жэнева (маецца на ўвазе сядзіба Лігі нацый, тагачаснага ААН). Мацкевіч заклікае Літву быць салідарнай з Польшай, супрацоўнічаць разам, каб не даць Менску перамагчы. Публіцыст палохае літоўцаў, што калі яны і зоймуць калісьці Вільню ад Польшчы, то Савецкая Расея не дазволіць ім яе ўтрымаць. Тут Мацкевіч выказаўся візіянерскім талентам і памылкай адначасова. Заняўшы Вільню праз 12 год, Літва сапраўды страціла рэальную незалежнасць, але рэалізавала геапалітычную мару. А сёння мае і незалежнасць, і Вільню. Джэкпот, Літва ўсіх "пераіграла".

Беларусы – вельмі сціплыя людзі. Вось днямі я прыгадваў як адбывалася змаганне за незалежнасць Латвіі. Там урад паўгода плаваў на караблі і не кантраляваў практычна нічога на зямлі. У нас быў Слуцкі збройны чын або Слуцкае паўстанне. (спасылка на свежае відэа, дзе за 9 хв тлумачыцца асноўнае, у папярэднім допісе). 4 тысячы чалавек больш за месяц змагаліся супраць бальшавікоў. Але гэта быў пік таго змагання, якое адбывалася ў розных рэгіёнах краіны – ад Гомеля па Бешанковічы. Па-сутнасці, гэта была кароткая беларуска-савецкая вайна. Але мы сціплыя, нам хопіць чын, ну максімум паўстанне.

Партызанілі супраць бальшавікоў на Койданаўшчыне, былі пратэсты на Ігуменшчыне, дзе скінулі савецкую ўладу. Беларускія сяляне захапілі Барысаў. Кіраўніку Савецкай Беларусі Чарвякову дакладалі: “Няма аніводнай воласці павета, дзе не было б бандаў. Па чутках, ва ўсім павеце маецца некалькі тысяч бандытаў”.

Дызертырства з Чырвонай Арміі было магутнае. Шэрагі чырвоных пакінуў увесь кавалерыйскі атрад Барысаўскага ваенкамата, прыхапіўшы коней і зброю. З новастворанай міліцыі сышла палова складу. Разбегліся ахоўнікі мясцовай турмы. А вось цытата з дакладу Ваенрэўкома БССР, лістапад 1920 года.

«Население некоторых волостей, узнав о самоопределении Беларуси, не хочет признавать никакой другой власти, кроме несуществующего правительства «незалежнай Беларусі» и относится очень враждебно к организуемым волостным ревкомам, заявляя, что власть нужно выбирать, а не назначать из Москвы».

Тады ж, у лістападзе пад бел-чырвона-белымі сцягамі паўсталі Пагарэльская і Якшыцкая воласьці.

Вадзім Гігін у адной з нядаўніх перадач на СТВ захапляўся слуцкімі камсамольцамі. А-ёй. Калі на Случчыне стваралі камсамол, то ў яго запісалася ажно … 25 чалавек. Для параўнання. Калі толькі ў адной вёсцы Шышчыцы на той жа Случчыне набіралі ў Чырвоную армію, то туды трапіў толькі адзін мужчына, а астатнія 72 дэзерціравалі і запісаліся добраахвотнікамі ў Брыгаду Беларускай Народнай Рэспублікі. З глускіх лясоў да іх спрабавалі прабіцца 3 тысячы дызертыраў-беларусаў з Чырвонай арміі. Яны даведаліся, што ідзе вайна за беларускую рэспубліку, уцяклі ад бальшавікоў, хаваліся ў лясах. У іх была свая артылерыя, і яны хацелі прабіцца на Случчыну. Але прайсці праз фронт было немагчыма.

Случчакі, якіх гвалтам забіралі ў бальшавіцкую армію, не мелі матывацыі, каб змагацца супраць сваіх. Таму расейскія камандзіры сталі высылць супраць паўстанцаў кітайцаў і татараў, у якіх не было сентыментаў да мясцовых.

У слуцкіх паўстацаў быў свой штаб, была выведка, контрвыведка, быў вайсковы трыбунал, гаспадарчыя тылавыя службы, вайсковая школа, шпіталь. Баявая лінія фронта складала каля ад 45 да 60 км, а баявыя дзеяньні ішлі больш за месяц. Сёння прапагандысты маргіналізаваць тое паўстанне. Але архівы не гараць. Яшчэ пару год таму яны здымалі фільмы і раказвалі, як сяляне без самі, без прымусу, забяспечвалі паўстанцаў харчамі. А ў спецсховшчах захоўваюцца сотні тамоў па судовых справах супраць паўстанцаў. За імі палявалі ад 1920 да 1939 гадоў. Gloria Victis!

У кастрычніку 2022 года я пісаў, што з палком Каліноўскага найбольш баюся паўтарэння гісторыі. У 1979 годзе польскі рэпарцёр Мар’ян Брандыс напісаў апавяданне “Каралеўства Беларусь” на падставе сваіх дзяцячых успамінаў.

У 1920 годзе, калі ён быў дзіцем, да іх у кватэру ў Лодзі (цэнтральная Польшча) размеркавалі беларускага афіцэра Сцяпана Савіцкага з добраахвотніцкай дывізіі Булак-Балаховіча, саюзніка польскай арміі, якая прымала ўдзел у бітвах з бальшавікамі. Польшча абяцала беларусам стварыць уласную армію ў складзе польскай. Некаторы час сядзіба Беларускай вайсковай камісіі была акурат у Лодзі, дзе былі інтэрніраваныя беларускія салдаты. Там яны разлічвалі стварыць сваю армію.

І вось у кватэру Брандыса па размеркаванні трапляе Сцяпан і жыве там некаторы час. Вучыць хлопца беларускім словам, чытае вершы, расказвае пра Каралеўства Беларусь, за якое ён хутка паедзе змагацца. Да Сцяпана прыходзяць сябры, капітан Карпюк з сынам Алесем. Усе мараць пра сваё Каралеўства Беларусь. Калі бабуля аўтара грае на фартэпіяне, Сцяпан плача ад суму. На дзіцячай мапе, там дзе павінна быць радзіма, ён піша словы “Каралеўства Беларусь”. Але вельмі хутка ўсе яны знікаюць.

У 1921 Польшча і СССР дамовіліся ў Рызе аб падзеле Беларусі і беларускія падраздзяленні былі распушчаныя. Беларуская вайсковая камісія ў Лодзі перастала існаваць, а беларусам адмовілі ў стварэнні сваіх адзінак, каб змагацца за "Каралеўства Беларусь".

Сцяпана малады Мар’ян Брандыс ўжо больш ніколі не ўбачыў. А Карпюка з сынам апошні раз убачыў у 1931 годзе:

“Я якраз ішоў у радасным настроі з сімпатычнай дзяўчынай на танцы да сяброў, як яны раптам вынырнулі са снежнай завеі. Выглядалі яны ўжо не як людзі, а як два бясформенныя, пашарпаныя тулавы, забытыя Богам і гісторыяй. На гэты раз яны не зрабілі выгляду, што не пазналі мяне. Адным кароткім позіркам яны ахапілі мяне ўсяго, з маімі серабрыстымі пучкамі на пагонах, з дзёрзкімі шэйзерамі, якія віднеліся з-пад паліто, з маім радасным тварам і прыгожай дзяўчынай побач. У гэтым кароткім позірку было столькі варожасці і нянавісці, што голас затрымаўся ў горле, і я быў вымушаны апусціць вочы. Толькі тады я заўважыў іх ногі. Абутку на іх ужо не было. Іх ногі былі абматаныя анучамі, перавязанымі звычайнай тоўстай вяроўкай. Яны нічым не адрозніваліся ад знакамітых палескіх лапцяў, якія я бачыў падчас сваіх вайсковых вучэнняў на нагах сялян са Слонімшчыны, Ваўкавышчыны і Баранавіччыны».

Сёння як за дэтэктывам сачыў за навінамі пра нібыта ператрус у кватэры Агнешкі Рамашэўскай. Маўляў, мільённая карупцыя на Белсаце. Асабліва забаўна было, калі яна ў рэальным часе гэта абвяргала, седзячы ў той самай кватэры, а журналісты настойвалі на сваім, седзячы ў рэдакцыях. Так многім хочацца яе пасадзіць. Паколькі Рамашэўска больш не кіруе на Белсаце, то я магу казаць праўду. Яна мне нічога не зробіць: ані добрага, ані кепскага. Зрэшты, я і так не працую там восем год. А цяпер не працуе і яна. То бок, ані ўзяць на працу, ані тым больш звольніць, яна мяне не можа.

Памятаю дзень, калі мы пазнаёміліся. 2007 год. Знаёмы паляк папярэдзіў, што мне патэлефануе асоба з Польскай тэлевізіі, каб распытаць пару рэчаў пра беларусаў у Варшаве, нібыта ствараецца беларускі тэлеканал. Я тады працаваў на Польскім радыё, гэта практычна праз дарогу. Я падбег у кавярню TVP. За столікам сядзела Рамашэўска і яе паплечніца Бэата Красіцка (яе таксама нядаўна звольнілі з каналу). Мяне папрасілі параіць кандыдатаў на сакратарку-беларуску. Яшчэ нікога і нічога не было. Увесь канал тады сядзеў за тым столікам – тыя дзве жанчыны. Уявіце іх задачу, стварыць канал для іншай краіны з аўтарытарнай ўладай, з сеткай карэспандэнтаў унутры, без аніводнай акрэдытацыі, студыямі, на іншай мове (і зразумець, як важна, каб гэта была беларуская мова). Многіх супрацоўнікаў даводзілася вучыць дзе ў камеры аб’ектыў. Але ўсё ўдалося.

А колькі Белсат зрабіў для нацыянальнай культуры!!! Гістарычныя перадачы, канцэрты, дакументальныя фільмы. Творцы, якіх уласная дзяржава кінула, знайшлі там свой прытулак. Рамашэўску вечна дакаралі польскія нацыяналісты, што яна за польскія грошы развівае беларускі парадак дня.

Фармальна каналам кіравала полька, але беларусы маглі там рабіць усё, што хочуць. Праграмы і праекты? Прапануйце і рабіце. Ніхто нікому нічога не замінаў. Былі зацятыя крытыкі Белсату звонку. Іх запрашалі і прапаноўвалі рабіць. І ішлі ж людзі. Рамашэўска заўсёды слухала парадаў звонку, стварала Грамадскія рады, дзе вядомыя беларусы казалі заўвагі пра канал, прапановы. Усялякага бывала. Памятаю, як доктар навук рабіў прапановы па вопратцы для дзяўчат-вядучых і грыме.

За 10 год працы на канале я не ўзгадаю цэнзуры. Просьба была адна – не лезці ў польскую палітычную барацьбу, бо яна бязлітасная, а мы не можам сабе дазволіць стаць яе інструментам, бо ў нас іншыя задачы. І гэта было слушна. Бо на жаль, у Польшчы СМІ – частка ідэалагічнай вайны. Улады мяняліся, але з кожнай з іх было аднолькава няпроста. Трэба было шукаць агульную мову, пераконваць. Але Рамашэўскай 17 год удавалася. Дзякуючы свайму характару танкісткі яна прабівала кожны мур. Калі дзверы не адчыняліся рукой, яна выбівала іх нагамі. Усё дзеля сваёй каманды. І калі Рамашэўску хацелі прыбіраць на больш згаворлівага кіраўніка, каманда заўсёды яе адстойвала. Усе ведалі, што яе галоўны рухавік у працы – ідэя. Таму сёння, калі я чую пра нейкія падазрэнні ў карупцыі, я рагачу ўголас. Калі я чую, што яе позна звольнілі, бо яе нейкія не такія погляды, мне шкада гэтых прымітыўных людзей. На Белсаце працавалі ўсе: ад манархістаў да анархістаў.

За 10 год працы на Белсаце я выдатна зразумеў гэтую асобу. Былі і ў мяне канфлікты з ёй. І пасля сыходу з Белсату ў нас была ўзаемная крыўда. Але менавіта таму мае словы вартыя сёння больш. Вядома, яна рабіла ўсё гэта не адна, але каманду сабрала яна. А беларусы атрымалі моцны інструмент уплыву на сваё грамадства. Тыя, каму ўсё не так, алё! У вас вялікі выбар?

Апошнія некалькі год Белсат быў у выдатнейшай форме. Нягледзячы на ўсе перашкоды ў Беларусі, аўдыторыя каналу ўсё роўна была і ёсць там. Белстаўцы стварылі для Польшчы і самы паспяховы ў гісторыі сучаснай Польшчы расейскамоўны медыйны праект. Такога інструменту ўплыву на мільённую аўдыторыю расейцаў у палякаў не было ад часу нападаў на Маскву сотні гадоў таму. І ўсё гэта за мізэрныя грошы, якіх на Захадзе падобным каналам хапае на месяц (тут у год). Найлепшае, што маглі зрабіць польскія палітыкі для каналу – проста яго не чапаць. Але законы польскай палітыкі, на жаль, бязлітасныя. Таму, Белсат жыві!

Атрымаў ад дэпутата Палаты прадстаўнікоў індульгенцыю, каб звацца сапраўдным літвінам. Вядома, літвінамі маюць права звацца ўсе беларусы, бо яны былі часткай ВКЛ, але да такіх як я у Ігара Марзалюка асаблівае стаўленне. Я не проста літвін, а старалітвін.

Паглядзеў гадзінны выступ Ігара Аляксандравіча на Белта, прысвечаны міфам пра ВКЛ. Калі вам шкада гадзіны, пераказваю.

Міф N1: Літоўцы стварылі імперыю да Мажайска, а славяне былі ў ёй на падтанцоўках. Гэта міф у сучаснай Літве, але Марзалюк кажа, што нават літоўская акадэмічная навука яго не падтрымлівае.

Міф N2: Літоўцы – не літоўцы, а жмудзіны. А Літва насамрэч славянская, таму беларуская. Гэта міф папулярны сярод беларусаў, які распаўсюджваюць беларускія нацыяналісты.
Марзалюк лічыць, што Вялікае Княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае – гэта факт беларускай гістарычнай дзяржаўнасці.

Для яго ВКЛРіЖ – гэта форма ня толькі і ня столькі балцкай дзяржаўнасці, а ў першую чаргу беларускай дзяржаўнасці. Або русінскай, бо ў ВКЛ русінамі продкаў беларусаў і ўкраінцаў. Украінцы на гэтую дзяржаўнасць не прэтэндавалі. Міхайла Грушэўскі пісаў, што калі і бачыць славянскую дзяржаўнасць у ВКЛ, то ў першую чаргу беларускую спадчыну.

Першапачаткова Літва, як кажа гісторык, гэта балты і балцкая мова. На тэрыторыі сучаснай Беларусі балты жылі на Гарадзеншчыне і заходняй Меншчыне. Але адбывалася славянская экспансія на гэтую тэрыторыю. Так узнікалі гарады Горадня, Ваўкавыск, Наваградак. Славянская культура была вышэйшай за балцкую, балты плацілі даніну славянам.

Потым, у XIII ст., Літва пачала нападаць на славянскія землі. Але апрача нападаў быў і сімбіёз.
Вільню стварылі славяне, пра гэта сведчаць археалагічныя знаходкі. Калі ўзнікае Вялікае Княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае, то ядро ў яго было і славянскае, і балцкае. Але мяжа паступова перасоўвалася на карысць Беларусі. Беларуская мова пашыралася на Літву.

У XIV-XVI стст. Тэрмін Літва пачынае мяняцца. Літва – гэта заходняя Беларусь і Віленшчына. Руссю лічылі Віцебск і Магілёў. Але з цягам часу літвінамі пачалі называць усіх жыхароў ВКЛ. Нават на Смаленшчыны людзей называлі літвінамі, або яны самі сябе так называлі.

Літвіны, як кажа Марзалюк, гэта беларускамоўнае каталіцкае насельніцтва заходняй Беларусі, якое лічыць сябе палякамі. Бо яны былі паганцамі і пазней чым праваслаўныя русіны прынялі хрост, паводле лацінскага абраду. Марзалюк тлумачыць, што літоўцы і старалітвіны – не адно і тое ж. Старалітвіны – паланізаваная шляхта ВКЛ, якая памятала пра княства, але сваю будучыню без Польшчы не бачыла. Яны ўспрымалі Літву як частку будучай Польшчы і лічылі яе славянскай краінай. Марзалюк кажа, што ў міжваеннай Літве такіх людзей нацыяналісты ў Коўна называлі літоўцамі-рэнегатамі.

Марзалюк цытуе ўспаміны Люцыяна Жэлігоўскага, якія ён напісаў у Лондане падчас ІІ сусветнай вайны. У іх ініцыятар Сярэдняй Літвы піша, што спадчына Літвы належыць двум культурам – беларускай і польскай. Але Марзалюк усё ж заўважае, што ВКЛ – гэта супольная спадчына нас усіх. І Літвы, і Беларусі.

Тэрытарыяльных прэтэнзій да сучаснай Літвы Марзалюк не мае. Але і мірыцца з заявамі, што беларусы не маюць дачынення ані да ВКЛ, ані да Вільні, ён не збіраецца.

Беларусы ніколі ў гісторыі не хацелі ваяваць за Беларусь, таму ў нас усё так кепска. Ёсць такі выраз. З нагоды Дня незалежнасці Латвіі (Dievs, svētī Latviju) я проста з цікаўнасці глянуў, як змагаліся латышы. І гэта пацьвярджае тэзіс, як шмат у гісторыі вырашаюць выпадковасці, на якія бенефіцыяр гэтай гісторыі меў не такі вялікі ўплыў. (і ў гэтым няма трагедыі).

Незалежнасць Латвіі ўрад Карліса Улманіса абвясціў тады, калі краіна была пад нямецкім кантролем, у 1918 годзе. Але адразу пасля гэтага пачаўся наступ бальшавікоў на Латвію. Улманіс разам з немцамі абвясцілі мабілізацыю, каб бараніцца ад чырвоных. Але жадаючых латышоў было ня шмат, гэта былі сотні людзей. Касцяк складалі немцы (мясцовыя і салдаты, якія сюды трапілі падчас І сусветнай). Улманіс абяцаў ім пашпарты і зямлю.

У бальшавіцкай жа латыскай арміі, якая хацела стварыць бальшавіцкую Латвію, 80% салдат былі латышамі. Яны ішлі туды дзеля таго, каб атрымаць зямлю, якая была ў вялікай ступені ў руках немцаў. Немцы былі нацыянальна меншасцю ў Латвіі, складалі каля 10%, але былі буйнымі землеўласнікамі.

Немцы баяліся, што Улманіс іх кіне, таму ўчынілі путч, і разагналі яго ўрад. Улманіс жа са сваёй камандай уцёк у Ліепае і быў вымушаны чатыры месяцы правесці на караблі “Саратаў”. Ён то стаяў у порце Ліепаі, то плаваў па моры. Судна ахоўвалі французскія і ангельская жаўнеры. Латвію ўрад не кантраляваў. Немцы прызначылі больш лаяльны сабе.

Бальшавікі ў гэты час паспяхова занялі Рыгу і ў выніку ўсю амаль краіну. Дарэчы, падчас захопу Рыгі 4 латыскія роты, лаяльныя Улманісу, перайшлі на бок бальшавікоў. І магчыма б у бальшавікоў і атрымалася збудаваць чырвоную Латвію. Але… яны заняліся ўлюбёнай справай – тэрорам, барацьбой з рэлігіяй. І замест таго, каб раздаваць зямлю жаўнерам, якія паспяхова занялі Латвію, бальшавіцкі ўрад Латвіі пачаў рабіць там саўгасы/калгасы. Салдаты расчаравіліся і чырвонае войска дэмаралізавалася.

Немцы тым часам перлі і пачалі перамагаць бальшавікоў. Менавіта немцы, бо латышоў там быў мізэр. Улманіс хоць і плаваў на караблі, але здолеў дамовіцца з эстонцамі, што ўзамен за перадачу Эстоніі 12 памежных “сельсаветаў”, эстонцы створаць латыскую вайсковую адзінку, якая пойдзе на бальшавікоў з Поўначы. Запісалася 600 эстонскіх латышоў. Як бы там ні было з лічбамі, армія Латвіі, складзеная пераважна з немцаў, усё ж перамагла бальшавікоў. Улманіс не сядзеў на караблі склаўшы рукі. Ён вёў перамовы з прадстаўнікамі Антанты і тыя паспрыялі ягонаму вяртанню ў Рыгу, ціснучы на немцаў. У выніку латышоў на полю бою падтрымалі палякі (12 тысяч палякаў і 8 тысяч латышоў). Яны прымусілі расейцаў прызнаць Латвію ў жніўні 1920 году.

Дзяржава сталася фактам. І хоць праз 20 год бальшавікі ізноў яе акупуюць, гэтых двух дзясяткаў год хапіла, каб у нацыі стварыўся моцны стрыжань. Хоць латышы ў баявым змаганні не складалі большасці ў сваёй арміі, але яны таленавіта выкарысталі акно магчымасцяў. Яно ў іх, праўда, было крыху шырэйшае.

Мяне з інтэрвію Святланы Алексіевіч Насце Роўдзе тры дні не адпускае адна фраза. Яна пра тое, што з намі робіць дыктатура, але не ў сэнсе пакутаў рэпрэсаваных і слёз іх сем’яў. Гэта мы ведаем.

"Што такое дыктатура? Яна ўвесь час нас прызямляе, робіць нас глупейшымі, чым мы ёсць, не дае нам развівацца. Бо мы абмяркоўваем вар’яцтва, якое нараджаецца ў іх галовах. Лёгка трапіць у адчай ад усяго гэтага". - кажа пісьменніца.

Унутраная эміграцыя таленавітых і актыўных людзей унутры Беларусі стала адной з формаў перажыць гэты цёмны час. Любая іх актыўнасць - гэта пагроза. Іх за гэта нельга асуджаць, бо зараз галоўнае выжыць.

Вядома, нешта і адбываецца. І публічна, і падпольна. Запісваюцца тык-токі, пішуцца нешматлікія кнігі, людзі разам спяваюць і вандруюць. Пэўна робіцца тое, што магчыма. Але агулам людзі культуры, навукі, мастацтва вымушаныя жыць у творчым падполлі. Гэта катастрофа для краіны. Зачыненыя тэмы для даследаванняў, адсутнасць пляцовак для сустрэч, закрыццё СМІ, якія часта давалі людзям трыбуну і імпульс. Колькі цікавых з’яў мы страцілі за гэты час, якія б маглі ўзбагаціць краіну. Ліквідацыя 1700 арганізацый, якія рабілі тое, за што нам падабалася Беларусь у апошнія гады. Наступствы яшчэ будуць жахлівыя.

Нават за мяжой людзі баяцца лішні раз публічна паказацца. Актыўная маленькая меншасць. Як журналіст я канстатую, што 80% запрошаных гасцей у эфір ці для тэкстаў, якія маглі б пашыраць гарызонты аўдыторыі, адмаўляюцца ад удзелу. Бо ў Беларусі сваякі. Я нікога не асуджаю, але гэта катастрофа. Застаецца бясконца гаварыць пра вар’яцтвы дыктатуры. І аўдыторыю ў прынцыпе мала што цікавіць, а тым больш аўдыторыю ўнутры не цікавяць вар’яцтвы дыктатуры, бо яны штодня навокал. А часам заціўленне можа скончыцца крымінальнай справай. Усё гэта запавольвае навуковыя адкрыцці, дыскусіі на важныя тэмы, тармозіць з’яўленне цікавых высноваў. А вельмі часта робіць немагчымым публічнае нараджэнне новых талентаў. Гэта гуманітарная катастрофа, маштабы якой мы пакуль не ўяўляем.

Нават ва Ўкраіне ў стане вайны ўсё ў разы лепш, бо за імі дзяржава. А ў нас дзяржава гэта і ёсць той, хто абвясціў вайну людзям. Таму адважныя і актыўныя беларусы цяпер на вагу золата. Як унутры, так і за мяжой. Алексіевіч раіць, што каб не трапіць у адчай, трэба займацца цікавай справай. Упэўнены, што многія гэта вельмі паспяхова робяць. Нават ведаю. Але праблема ў тым, што каб яны сталі здабыткам супольнасці, пра іх трэба казаць. А калі пра іх казаць публічна, гэта значыць - ім канец. Хто можа, калі гэта бяспечныя тэмы - стварайце тык-токі, старонкі, ютуб-каналы, блогі. Я сёння трапіў на ютуб-канал - "Реки и озера Беларуси". Пра Дняпро, Сож, Прыпяць, на якіх я ніколі не быў. Заліп амаль на 2 гадзіны ў харастве, замест таго, каб думаць пра дыктатуру. Дзякуй, добры чалавек.